Julegjestinga i prestegarden

Den første reisa mi var ei julereise. Det var ei glede utan like, og alle dei små trekka og hendingane ved reisa gjorde eit så levande inntrykk på meg som det var i går. Ein prestefamilie som budde nokre mil frå byen, hadde søner som var studentar og losjerte hos foreldra mine, og hadde innbode meg og søstrene mine i jula.

Julekveld ved middagstid drog vi frå byen. Det blei ein stor sledefart, for eit heilt følge som skulle gjeste i prestegarden og dels reise i julebesøk annanstads i bygda, hadde komme overeins om å dra ut på same tid. Det var karar i skinnkufter og med spissledar, herrar og damer i breisledar, og kasseforma sledar med to hestar framfor, fylte med talrikt og blanda selskap. I to av desse køyrde prestesønene og selskapet deira, damer frå byen, eit par andre studentar. Ein av studentane var teolog, den andre medisinar. Derfor blei han til vanleg kalla doktoren. Og så var det eg og nokre andre barn som var med.

Då føret på landevegen var dårleg omkring byen, køyrde vi isen, som alt tidleg hadde lagt seg ein sju-åtte kilometers vei der tok vi opp igjennom skogen. Føret blei ypparleg. Det var friskt vintervêr, og det gjekk muntert av stad. Bjøllene klang lystig, selskapet lo og fjasa, barna jubla høgt. Hestane dampa om kapp med pipene til studentane, og solstrålane braut igjennom skodda og tindra på snø og is og på tre og rima busker.

Då vi kom på høgdene, der det opna seg utsikter, stod himmelen i glødande vinterkveldsfargar, og sola kasta det sterke, raude lyset sitt over veldige, knudrete trestammar, grupper av bladlause tre, over skogar og lundar som vi såg skuggen av i usikre omriss gjennom skodde og dis. Sola spreidde det rosafarga vinterskjæret sitt utover skoddehavet som bølga som eit snart løynande, snart halvgjennomsiktig tilslørande dekke, og låg vidt over is og fjord, og bygder. Men standpunktet vårt var høgare. Vi var no ute av skodda, høgt over skoddehavet, og nær framfor oss løfta mørke, skogkledde åsar seg klart over disen.

Mot den tindrande kveldshimmelen kunne vi skilje kvart tre på åshøgdene. Ei kyrkje med tårn og kvite murar raga opp over eit granholt eit stykke frå vegen. Frå kyrkja slo sterke, alvorsfulle tonar imot oss, og sjølve landskapet låg i ei stemning som gjekk inn i tonane. Gripe av den milde kveldsstemninga, som blei støtta av klangen frå høgtidsklokkenes på dette viset, blei selskapet meir tagalt og stilt til vi kom til skiftet der hestane skulle puste og vi ete eftasverd [1].

Då vi kom av stad att, var dagen over, men det var ikkje så mørkt, for dei kvite snøen kasta attende lyset frå stjernene og himmelen. Skysskarane meinte det ville bli kaldt til natta fordi det var "stjerneromt", sa dei. Aust over skogen tindra kalde, sølvklare strimer i himmelranda, og etter ei stund kom månen fram.

Snart gjekk vi ved sida av sledane oppover bakkar, snart jaga vi av stad bortover åsar og høgder der granene stod pudra og snøtyngde, og vi såg under greinene og mellom stammane inn i løyndomsfulle grotter og gangar der det måtte vere lunt for alvar og troll å drive det gjekkande [2] spelet sitt. No og då opna det seg også vide utsikter utover mørke skoglandskap. Så fór vi gjennom furumoar der vegen var jamn som på eit stuegolv der dei ranke stammane danna høge søylehallar. Mellom stammane verka det som eventyrlege skikkelsar [3] frå dyre- og fabelverda tredde fram gjøglande og viste seg i det usikre lyset som månen kasta sparsamt bort gjennom skogen, for i neste augeblink å bli borte eller omgjorte til snødekte busker, stubbar, krøkte tre og vindfall. No slyngde vegen seg ned gjennom ei djup kløft. Dei steile sidene til ho ramma inn snødekte landskap med skuggar av åsar og mørke skogar, som låg vidt og breitt nedanfor.

Endeleg var vi nede, og no gjekk det atter raskt av stad oppå ein islagd fjord. Kulden blei meir føleleg. Her bles ein skarp nordavind som tvinga oss til å dra huene lenger ned over øyra, til å binde skjerfa fastare om halsen og livet, til å trampe i kassesleden og banke i nevane. Hestane trava skarpt, og dei lange skuggane deira fór flyktige bort over fjorden.

Stundom gjekk det dundrande brak i isen. Bydamene skreik høgt, og ein middelaldrande herre som nyleg hadde auka verdien av livet sitt ved å forlove seg, og som køyrde etter oss i ein breislede med den unge kjærasten sin, skreik enda høgare, og kvar gong det braka, ropte han: "Eg trur det er best vi vender og køyrer til land!" [4]

Skyssguten hans gjorde han ganske tørt merksam på at det var omtrent like langt til land på alle kantar. Ein annan la spøkande til at det ville vere farlegare for han å køyre tilbake enn fram. Han ville då bli aleine og ha vanskeleg for å berge hest og kjæraste for ulveflokkane, som ein på skiftet hadde fortalt skulle halde til langs fjorden under skogen. Til glede for den ottefulle nærma vi oss temmeleg raskt land. Likevel sanna han visstnok det gamle ordtaket at isvegen er dryg.

Under farten reiste ein av dei framande studentane seg opp i kassesleden, og mens han stirde bort i skuggen under ei av dei høge øyene som låg her, ropte han:

"Kva er det som rører seg der inne?"

"Kva?" – "kor?"

"Der inne, på isen under øya – no kjem det fram i månelyset, nordanfor den bratte bergveggen."

"Ein ulveflokk!" ropte vi med éin munn.

"Ein skal ikkje male fanden på veggen!" utbraut eit av selskapet. "Det er sju stykke."

"Ja, hadde vi berre ei rifle, skulle minst ein av dei vere daudemerkt!" sa doktoren med inderleg overtyding.

"Dei rek etter oss!" ropte skyssguten på breisleden.

"Ho! ho!" skreik bydamene våre.

"Kven?" spurde den forlova, for han hadde sete bortsigen i ein djup samtale med kjærasten, og no visste han ikkje kva talen var om, eller kva som var på ferde. "Kva for noko?" spurde han oppskremd og forstyrra.

"Å, ulveflokken der nordmed øya", sa skyssguten.

"Kor?" ropte han fort, og før han enno hadde fått auge på ulvane, smatta og smekka han i forskrekkinga si med munn og pisk på hesten så han sette av stad forbi oss i ofseleg fart imot land. Hestane våre ville ikkje svikte følget og følgde dette gode eksempelet. Men nettopp som vi svinga mot ein odde der isvegen tok i land, fekk hestane vêret av ulvane, som også hadde tatt landjorda fatt og kom luntande, den eine etter den andre, og viste seg lange og grå mot himmelen på ei lita høgd bortanfor vegen. Skye sette hestane våre ut. Den svære kassesleden slingra sterkt på skråplanet, velta med eitt og styrta alt han inneheldt om kvarandre i ein tett hop ut i snøfonnene – reisekledde herrar med tobakkspiper i munnen, damer i fotposar, oss barn og dessutan eit mangfald av tiner, hatteesker og reisesekker. Det blei skrik og støy og latter; det blei ei spraking og kravling for å komme frå kvarandre og på fote att og ikkje å bli kvelt i snøen eller av dei massane som låg over. Éin hadde fått ein koffert i fanget, ein annan eit par damer, éin hadde falle på hovudet inn i ei hatteeske, ein annan rota i ei nistetine med føtene, visstnok ei uheldig stilling, men for barna opna ho ei smilande utsikt til pannekaker og bakkels.

Doktoren, som på grunn av iver og interesse for den edle køyrekunsten hadde sikra seg kuskesetet og kuskejobben, hadde i forfjamsinga sleppt taumane og latt hestane springe. Då han no oppdaga at ingen var kommen til skade, tok han til å skjenne og bruke munn på heile selskapet over all denne støyen og kvalmen for ingenting. Det var truleg for å avleie merksemda frå den dårlege framferda sin som kusk.

"Kan de ikkje komme opp frå kvarandre?" utbraut han. "Det lèt jo til at søstersenga i snøen slett ikkje er ubehageleg! Eg ville berre ønske eg kunne skaffe dykk ei større snøfonn til hovudpute og overdyne. De ler og skrik både lunger og hjartet ut av dykk før de kjem opp, og det kan de gjere med god grunn, for de ser jo ut som spøkelse og julebukkar og vil vel presentere dykk for presten som eit juletrollfølge [5]? Sjå til at de kjem dykk på fote ein gong! Det vesle utysket i den gule kappa – synest han at det er tid til å ligge på magen og ete pannekaker no? La oss komme av stad all saman og stans med skrålet og latteren!" ropte han ivrig.

Den utidige åtferda hans, dei snøpudra, underlege tilslørte skikkelsane som reiste seg eller blei dratte fram i månelyset, og den hjelpelause tilstanden somme av selskapet var i, fekk latteren og støyen til å bli urovekkande. Kusken blei enda sintare over dette. Ein tenkte ikkje lenger på ulvane. Dei hadde tatt flukta, skremde av larmen, av latteren og bjølleklangen. Ein tenkte heller ikkje på kassesleden eller på hestane før ein av prestesønene reiste seg opp på knea og sa:

"Ja, la oss det! Du vil truleg bere oss alle på den breie ryggen din – men pust i bakken først – du ser jo dei berre ler av deg. – Eller kan du kanskje seie oss kor det blei av hestane våre? Sleppte du dei ikkje?"

"Blei av hestane! Sleppte dei? Ja visst sleppte eg dei, ja", svarte køyresveinen uforknytt. "Trur du eg kan halde att hestar når dei spring løpsk! Takke meg til at de alle er heile."

"Når du veltar, skal du aldri sleppe taumane, guten min, men heller la hestane slepe deg over stokk og stein."

Denne køyrelæra, som blei gitt av ei uvanleg djup stemme, og så sakte og med slikt alvor, kom frå ein av godseigarane i trakta. I spissen for det andre selskapet hadde dei innhenta oss no. Han tok seg ivrig av den hjelpelause tilstanden vår, sette skysskaren sin til å hjelpe oss, og tok sjølv hand i med. Det blei no bringa på det reine at sleden låg i ei fordjuping eller dalsøkk litt lenger oppe. Skjækene [6] var knekte, men heldigvis hadde hestane blitt stogga av skysskaren på breisleden som køyrde føre. Under mykje snakk og vrøvl hit og dit, og under tallause utrop blei bydamene våre tatt opp og pakka saman på nokre av dei andre sledane som kom til, mens herrane fann seg i å stige på meiane som køyresveinar. Heile følget forsvann snart for oss som gjekk igjen omkring kassesleden og prøvde å halde varmen ved å stampe i snøen og slå floke [7] på fiskarvis. Omsider kom skysskaren som var sendt til ein av dei næraste gardane, tilbake med nokre lånte skjæker, og vi fekk skaden bøtt så vidt at vi langt om lenge kom fram til prestegarden. Då var vi ynkeleg forfrosne.

"No, er de endeleg der? Velkomne skal De vere – Gud signe dykk alle saman", sa den gamle prestemannen, som tok imot oss i svala – "Og dobbelt velkomne, sidan de ikkje har komme til skade på grunn av hestane – og sidan ulven ikkje tok dykk", la han til spøkande og følgde oss etter at reisehamen var tatt av og nasar og øyre ettersette, inn til familien og damene, som var i ferd med å sette seg til julekveldsbordet.

Denne hyggelege heimen, desse vennlege menneska og denne kvelden er med blant dei beste barndomsminna eg kan hugse. Den festlege opplysinga og oppdekkinga, den milde freden, som i skuggen av uhykla fromskap syntest å ha sett bu her, det velgjerande inntrykket av kveldsandakten før nattverdsbordet, dei gamle vennlege prestefolka, dei blide, tekkelege døtrene, dei stø, alvorlege sønene, den livlege samtalen med spøk og latter, som sidan kom i gang ved minne og forteljinga om hendingane og uhella på reisa, spasen og vrøvleria til dei kvikke studentane og dei fjasande damene – alt dette sette meg med eitt som i eit nytt, ukjent land.

Ein stor del av det som blei sagd og talt, er i løpet av åra gått meg av minne. Det som best har halde seg i minnet mitt, er forteljingane, segnene og eventyra som blei fortalde. Seinare har eg også hatt høve til å friske dei opp ved å høyre dei att i dei traktene dei har heime. I det følgande vil eg så godt eg kan, prøve å gjenfortelje dei og det som knyter seg til dei.

Ei av damene frå byen sette denne underhaldninga i gang idet ho under samtalen – eg hugsar ikkje korleis det starta – ytra at trua på hulder og underjordiske var utsletta. Studentane sa ho imot og gav døme frå det næraste omlandet til byen. Den eldste av prestesønene sa at i Valdres, der han hadde vore ein del av barndommen sin, trudde ein like så sikkert på desse "fostera av overtrua" som på eit evangelium.

"Ja", sa gamlepresten, "det er dessverre altfor visst, og eg skal i det høvet fortelje dykk ei historie som for fullt alvor har blitt fortalt meg som verkeleg hendt og opplevd i Valdres for eit par år sidan."

Selskapet rykte saman. Dei som stod, sette seg, og presten byrja forteljinga si.

Skolemeisteren som tok tenketid

"Det var ein skolemeister frå Etnedalen [8], han låg og fiska på åsen. Han hadde mykje lyst til å lese, denne mannen, og derfor hadde han alltid med seg ei eller anna bok som han låg og las i om heilagdagane, eller når vêret tvinga han til å halde seg inne i fiskarbua. Ein søndagsmorgon som han såleis låg og las i boka si, syntest han at han merka det ringa med kyrkjeklokkene. Iblant var lyden svak, som det skulle vere langt borte, men iblant lydde det sterkt, som om vinden bar klangen til han. Han høyrde lenge på dette og undra seg over det. Han ville ikkje tru sansane sine – for han visste at det var umogeleg å høyre kyrkjeklokkene i bygda så langt inn på åsen – men så klang det med eitt ganske tydeleg i øyra hans. No la han boka frå seg, stod opp og gjekk ut. Sola skein, det var vakkert vê, og den eine flokken med kyrkjepynta kyrkjefolk kom forbi etter den andre med salmebøker. Eit stykke borti åsen der han aldri hadde sett anna enn skog og kratt før, stod det ei gammal trekyrkje.

Etter ei stund kom presten gåande forbi, og han var så gammal og svakeleg at kona og dottera hans støtta han. Då dei kom forbi den staden skolemeisteren stod, stansa dei og bad han følge med til kyrkja og høyre messe. Skulemeisteren var i tvil om det, men då han syntest det kunne vere morosamt å høyre korleis folka dyrka Gud, svarte han at han ville gå med dersom han ikkje hadde skade av det. Nei, skade skulle han ikkje ha av det, men heller gagn, sa dei.

I kyrkja gjekk det stilt og ordentleg til. Det var ingen hundar eller skrikande barn der som forstyrra tenesta, og songen var vakker. Men orda kunne han ikkje forstå. Då presten var leidd opp på preikestolen, heldt han ei vakker og oppbyggjeleg preike, tykte skolemeisteren, men det var ein rar og underleg tankegang i ho, tykte han også, og den tankegangen var han ikkje alltid god for å følge. Fadervår klang heller ikkje rett, og "Frels oss frå det vonde" høyrde han slett ikkje blei sagd. Aldri blei Jesu namn nemnt, og då det var forbi, blei det heller ikkje lyst velsigning.

Då messa var forbi, blei skolemeisteren bedt med til prestegarden. Han svarte til det som han hadde svart først, at han gjerne skulle gå med om han ikkje hadde skade av det. Og dei sa som dei før hadde sagt, at om han gjorde dei til lags, skulle det vere til gagn og ikkje til skade for han. Han følgde då med til prestegarden, og han var som ein pen og god prestegard pleier vere på landet. Det var hage der med blomster og epletre. Dei bad han ete middag, vel tillaga og pent laga i stand. Han sa som før at han gjerne skulle gjere som dei bad han dersom han ikkje hadde skade av det, og han fekk det same svaret. Han åt då der og sa sidan at han ikkje kunne finne nokon forskjell på maten der og den kristne maten han hadde ete eit par gongar han hadde vore til bords hos presten i bygda.

Då han hadde drukke kaffi, tok prestekona og dottera han ut i eit kammer, og kona klaga over at far [9] blei så gammal og skrøpeleg så han ikkje kunne gjere det lenge. Etter det talte ho om at skolemeisteren var ein rask og rørig mann, og til sist sa både ho og dottera at dei gjerne ville ha han til prest etter gamlefar, om han hadde lyst til å bli hos dei. Skulemeisteren innvende at han ikkje var "prestelærd". Men dei meinte at han var meir lærd enn det trongst hos dei, for der var ikkje farleg for bispevisitas [10] og prosteforhøyr [11]; slikt visste dei ikkje av.

Då skolemeisteren høyrde dette, sa han at sjølv om han kunne ha den tiltrengte lærdommen, så tvilte han om han hadde gåvene, og då det var ei altfor viktig sak både for han og dei til å forhaste seg med, så forlangte han eit års tid å tenke over saka.

Etter han hadde sagt det, stod han ved eit tjern innpå åsen og såg verken prestegard eller kyrkje, og dermed trudde han at den historia var ute. Men eit år etter, akkurat den dagen då tenketida hans skulle vere over, heldt han på å tømre på ei bygning – for når han var skulefri, dreiv han enten på med tømring eller fisking. Som han sat overskrevs oppå den eine veggen med øksa, såg han prestedottera han hadde sett i fjellet, komme gåande like imot han. Ho spurde om han no hadde tenkt etter. "Ja", svarte han, "tenkt har eg, men eg kan ikkje; for eg kan ikkje forsvare det for Gud og samvitet mitt." Den underjordiske prestedottera var borte i same augeblink, men straks etter hogde han seg i kneet så han var krøpling all si levetid."

Presten og studentane tok no til å drøfte kva som hadde framkalla desse segnene, og kva som hadde innprenta denne overtrua så levande i innbillinga til allmogen. Éin meinte det skreiv seg frå gamle forteljingar, som i forskjellige former kom så levande igjen i draume at ein innbilte seg ein hadde opplevd dei. Doktoren trudde at det oftast kom av sinnsforvirring, ein sjukleg sjelstilstand eller kroppsleg sjukdom. For ein høyrde ofte, sa han, at dei som trudde å ha opplevd noko overnaturleg, blei sjuke eller tullete etterpå, som det heitte. Men dette var ikkje rett, for sjukdommen eller forvirringa hadde komme først, og syna, historiene med trolla, nissane og så vidare, baketter under sjukdommen. At mange slike forteljingar skreiv seg frå drukkenskap og fyllegalskap, var altfor visst. Desse syna, segnene eller overnaturlege historiene var noko som ikkje hadde heime utanfor personane sine eigne indre, men inni. Var det ein smed som fortalde, hadde han høyrt dei underjordiske trå belgen og svinge slegga, og sett elden og gneistane sprute i smia for hammarslaga deira. Var det ein tømmerhoggar, hadde han høyrt øksehogg etter at han hadde slutta arbeidet sitt. Var det ein møllar, høyrde han klapringa frå kverna. Var det ein spelemann, høyrde han slåttar i haugar og fjell, og huldra spele på langeleik [12]. Alt dette var så naturleg at det ikkje trengde til noka forklaring. Han trong berre å minne damene om den lyden som song i øyra deira når dei hadde dansa nokre netter i rad i juletida. Han trong berre å minne dei av herrane som hadde ferdast på havet, om den påminninga som den uvante har av seglinga lenge etter at han er kommen i land, idet det verkar som golvet eller jorda gynger på bølger. Slik var det også med dei fleste av dei lydane og synene ein heldt for overnaturlege. Det var noko som eigentleg ikkje var lenger, men som gjennom dei nervane og sansereiskapane som i lengre tid var påverka ved naturlege middel, framleis syntest å vere til stades. At ein skolemeister høyrde klokkeklang, var såleis ikkje noko merkeleg, for det høyrde no til faget hans, og kanskje håpte han å bli klokkar eller ringar.

Det som var ført fram, sa den yngste av prestesønene, kunne nok i mange tilfelle vere sant og rett, i sær det siste, men under den føresetnaden at ein tok overtrua som ein leivning av den fjerne oldtidas førestillingar og ikkje berre som eit foster av hjernespinn og drukkenskap og mageverk eller underlivstilfelle. Ei slik oppfatning av spørsmålet var så sanseleg og grovkorna at ho ikkje kunne halde stikk. Overtrua var folkets poesi og hadde ein gong vore religionen deira. Grunnlaget til han var dei gamle førestillingane om vesen som var usynlege for menneska eller fiendske. Kven av oss kjende ikkje dei gamle segnene om jotnar, risar, alvar og dvergar? For det opphavlege mennesket var det ein naturleg tanke at det vide havet, dei ville fjella, dei skumle skogane, dei djupe vatna, dei aude heiene med einsemd og gru, med deira underlege vekslande spel av lys og skuggar, med alle lydane og dei gripande naturtonane deira, var heim for overnaturlege vesen. Det myldra av dei i sagatida. Då kristendommen blei innført, hadde vel Heilag-Olav og prestane mana dei i stokk og stein. Men den gamle trua var altfor inngrodd, dei gamle førestillingane let seg ikkje binde så lenge den mektige naturen blei ved å vise seg for folket på den same måten, og det gjorde han enno den dag i dag.

Og følgeleg ville dei gamle gudesegnene og oldtidsførestillingane, som vel gjennom tidene var mangfaldig forvanska og lemlesta, framleis, under visse stemningar og sjelstilstandar, kunne kallast til live som levande og nærverande. Såleis var det også. Det myldra av dei enno i folketrua, og det fanst trakter som i så måte kunne seiast å vere overfolka, med di kvar seter, kvart tjern, kvart framståande punkt ifølge segna hadde huldrer og underjordiske som budde der.

Ein ville kanskje ikkje innrømme at slikt urgammalt stoff var til stades overalt. Men kvar ein som kjende noko til den nordiske oldtida og til dei diktingane som enno lever i folket, visste og kjente jo kor mykje heidendom det enno gjekk att i eventyra, segnene og signeversa våre. Kvar ein som hadde sett litt djupare i dette, visste at i dei fleste eventyr og segner fanst det leivningar av ei slik nedarva tru frå dei fjernaste tidene. Trua viste seg i ei biletleg oppfatning av overnaturlege ting.

Men, heldt han ved, ein berømt forfattar har sagt at dette mytiske i desse gudesegnene ligg liksom småstykke av ein sundsprengt edelstein på ein jordbotn så overgrodd med gras og blomster at det blir kravt dei aller skarpaste auga til å oppdage dei. Det er visst og sant, for tydinga av det mytiske er nemleg for lenge sidan gått tapt. Men vi føler edelsteinen enno, og det er dette som gir eventyra og segnene innhald og tyding, på same tid som det tilfredsstiller lysta til det vedunderlege. Det er aldri berre eit fargespel av tom innbillingskraft. Dess lenger vi går attende, dess meir vidar det mytiske seg ut, og det ser ut som gudesegnene har danna det einaste innhaldet i den eldste diktinga. Men ho har heller ikkje forsmått det mest utrulege, avskyelege og forferdelege, når ho ubekymra om røynda skildrar naturen sine løyndomsfulle krefter og virke, rivne med av kor stort og oppløftande stoffet er.

Ein måtte likevel ikkje tru at det berre var hos oss det fanst leivningar av ei slik oldtidstru. Han kjente til at dei fleste av eventyra våre fanst att i mange av landa i Europa, ja, somme tilmed i fjerne område av Asia. Noko liknande var tilfelle med segnene om dei overnaturlege vesena som allmogen enno folkesette fjella og øydemarkene våre med, trudde han sikkert. At somme nesten ordrett fanst att både i Tyskland og blant skottane, visste han for sant. At same segn og eventyr fanst vidt utbreitt her i landet i forskjellige former, hadde visst fleire erfart. [13] "Eg kjenner såleis eitt frå Gudbrandsdalen", sa han, "som på fleire punkt stemmer over eins med det som far nyleg fortalde frå Valdres. Har de enno lyst og tolmod til å høyre, skal eg fortelje det."

Etter eit stadfestande og oppfordrande svar tok han til:

Drengen blei lenge lam

"Det var ein rådsdreng [14] eller husbondsdreng i ein prestegard i Gudbrandsdalen. Han var uvanleg ivrig til å arbeide, var oppe tidleg om morgonen og seint om kvelden, men han syntest alltid at han hadde mest ugjort om søndagen, og derfor arbeidde han søndag etter søndag. Då presten fekk vite dette, sa han til drengen at det han gjorde var urett, og at det var betre han brukte søndagen til å høyre Guds ord. Dette lovde drengen, og då det neste søndag var messe ved annekskyrkja, ville han gå dit. Han gjekk både langt og lenge, og enda han var vel kjent på vegen, syntest han at han var kommen på villstrå [15] og vandra andre vegar.

Omsider kom han fram til ei kyrkje, men ho var lukka og låst, og han såg verken prest eller kyrkjefolk. Tett ved kyrkja låg det ein gard, og der gjekk han inn. Der inne var det ei herleg jente som heldt på å lage til middagsmaten. No skjønte han at han ikkje var kommen til annekskyrkja, men at han hadde gått vill og komme til ei anna bygdekyrkje, og at det var prestegarden han var kommen inn i. Jenta gav han mat og drikke og stelte vel med han, og då han ville gå, sa ho: "Far preikar ved annekskyrkja [16] i dag, og der er alt folket vårt. Men neste søndag skal det vere messe her. Då får du komme att og høyre korleis vi bruker det."

Rådskaren svarte verken ja eller nei, men han tenkte: "Den bruken er vel eins overalt. Og pokker skulle gå så lang veg for ei preike når ein kan ha ho på den andre sida av landevegen, for neste søndag er det preike ved hovudkyrkja heime."

Men då det lei til helga, tok han til å tenke på den vakre jenta, og til sist gav han seg på vegen. Han trefte ho i kjøkkenet denne gongen, liksom førre søndagen, og ho visste ikkje alt det gode ho ville gjere han. Ho gav han øl og brennevin og god mat, og då han hadde ete og drukke, følgde ho han til kyrkja. Presten stod på preikestolen og hadde begynt på preika si, men då dei kom inn, blei det uroleg i kyrkja, for alle vende seg for å sjå på denne framandkaren.

Då jenta merka det, sa ho: "Det er nok best vi går ut, for når far er ferdig på stolen, blir det vel slik stiring på deg. Dei er ikkje vande til slike folk her."

Dei gjekk då ut, og han laut følge med til prestegarden att. Der han blei traktert med middagsmat og kaffi då presten og prestekona kom frå kyrkja. Då dei hadde drukke kaffien, tok prestefolket han inn i kammerset og sa til han at dottera deira likte han så vel at ho ikkje lenger kunne stå imot. Til dette svarte rådskaren at han syntest nok ho var vakker, men han "var ikkje huga til å vørde det", sa han.

Prestekona både truga og bad, men han ville ikkje ha ho. Til sist kom dottera også til, men det hjelpte ikkje det heller.

"Vil du då slett ikkje ha dottera vår?" spurde prestekona til sist.

"Nei", sa han, det ville han ikkje. Så slo ho han på skuldra. Med det same blei han lam og var frå seg sjølv. Korleis han kom heim, visste han ikkje, men han var sengeliggande i lang tid.

Årsdagen etter tok han til å komme seg og få samlinga att. Då det lei utpå dagen, kom det inn til han ein mann som han syntest at han hadde sett før.

"Korleis står det til?" sa mannen.

"Å, det er nok gale, det", svarte husbondskaren, "for eg har ikkje visst av meg på eit heilt år."

"No får du sove ein times tid", sa mannen, tok fram ei lommeflaske og skjenkte han ein dram. "Kanskje du blir betre når du vaknar. Imens skal eg sitte her", sa han og tok ein stol bort til senga.

Den sjuke sovna straks, og då han vakna, var han så frisk og rask at han syntest han aldri hadde vore så rask. Han takka presten – for han var det – for helsebota. Men han sa: "No er det godt og vel med deg att, men heime hos meg ser det verre ut: Kona min er daud, og dottera min er daud også, fordi ho ikkje fekk deg."

"Det kan verke merkeleg nok", sa ei av prestedøtrene, "men eg har verkeleg trutt at eg har sett og opplevd noko slikt."

"Opplevd?" spurde ein av dei framande studentane. "Er det mogeleg! Det må De vere så god å fortelje oss!"

"At du ikkje har fortalt oss det!" sa søstrene.

"Kjære Marie, det kan då ikkje vere meininga di at du verkeleg har sett underjordiske eller noko overnaturleg?" sa frua i ein tone som både var spørjande og klandrande.

"Opplevd? – nei, det er vel ikkje det rette ordet. Men heile scena med segna sine syner og forteljinga om dei stod levande for meg som om eg sjølv hadde sett dei, som om eg hadde høyrt klokkene og kyrkjesongen, kort sagt som om eg hadde opplevd det, og etter dette inntrykket blei det skrive ned i dagboka mi."

"Ja, ja, vi kjenner opplevingane til Marie", sa den eldste broren spottande, han gjekk under namnet Prosaisten. "Berre synd at dei ofte er litt sentimentale og overspente. Ho er i stand til å gjere ein fortryllande kongsson av ein tiggargut og eit dikt av nokre fuglepip."

Søstera blei ein smule ergeleg over desse utfalla, og let seg derfor nøyde til å fortelje først etter gjentatte oppmodingar. Ho sa:

"Mens inntrykket enno var friskt, skreiv eg ned desse opplevingane på min måte, og sidan det no blir forlanga, skal eg hente dagboka og lese det opp." Etter ein augeblink kom ho tilbake og las med vakkert foredrag og velklingande stemme følgande:

"Det første året vi var flytta hit ut frå Valdres, tilbringa eg noka tid inne i byen. Men eg treivst slett ikkje der inne og låg også alvorleg sjuk. Då eg var kommen noko til krefter, rådde legen meg til å dra heim – det var også det eg inderlegast ønskte – og at eg skulle reise og ferdast så mykje som mogeleg ute i lufta. Her var ikkje høve til store reiser, det kan De nok vite, men då far ved starten av sommaren skulle på den vanlege anneksreisa si til dalen, fekk eg lov å følge med. No kjende eg meg så frisk. Sunnheita strøymde atter gjennom årane mine. Eg syntest det var så herleg å leve. Eg gledde meg barnleg over naturen, over dei ofte yndige, ofte triste, men gripande traktene og landskapa vi reiste igjennom, over den gjennomsiktige elva vi rodde oppetter. Ho spegla av lauvskogar, grøne bakkar og åsar, med kvervlar og straumar og fossar. Nokre av desse landskapa står så levande for meg at eg synest eg ser dei enno. Såleis gjekk eg søndagsettermiddagen, då far hadde reist i soknebod innpå åsen, frå Sundgarden bortover moen til ei tverrelv. Der trefte eg Hans, sonen frå den garden vi hadde tatt inn. Han heldt på å fiske med stong og ongul eller fiske med fluge, ein kunst som han skjønte best av alle vidt og breitt, og ein del unge jenter hadde samla seg ved elvekanten for å sjå på fisken og på fiskaren. Her høyrde eg om den usynlege kyrkja på moen og om dei underjordiske i Bratteberget.

Usynleg kyrkje

Det er ikkje ein, men mange som har høyrt det ringe med kyrkjeklokkene i den usynlege kyrkja på Brattebergmoen. Det lyder nesten som kyrkjeklokkene ved annekskyrkja. I den tida då mor Sundet var heime i Tverrdalen, skulle ho ein gong hente ei vending vatn om kvelden. Då høyrde ho at det ringte nordanfor på moen. Ho sette bøttene frå seg for å lye, og det lydde liksom ved annekskyrkja.

Hans har også høyrt det same. Då han var liten gut, og han ei natt hadde vore borte og fiska med ongul og makk i tverrelva i følge med ein husmannsgut som var litt eldre, høyrde dei kyrkjeklokkene ringe på moen, og dei syntest det "mumla og tusla" over heile moen og der dei gjekk. Då dei kom til plassen, torde ikkje Hans gå heim aleine, men husmannsguten måtte følge han til grinda. Og då han kom heim, torde han ikkje legge seg i senga si på løa, men han blei inne i stova om natta. Dei hadde enda berre høyrt klangen av klokkene. Men ei natt hadde Elling Kvitmyr, som var husmann under Sundet, vore ved tverrelva og fiska. Han gjekk heim nordetter slette moen, som dei sa. Då syntest han med eitt at stigen som går mellom tverrdalen og Sundet tett ved Bratteberget, og som ikkje er synderleg brei, blei så brei som ein kyrkjeveg. Og før han visste korleis det gjekk til, var han like innpå kyrkjeveggen. Veggen var brun og nyleg tjørebreidd. På kyrkja var det tårn, og på tårnet ei gullfløy så stor som ei grind. Inni kyrkja var det fullt av folk. Dei song, og det var sterkt lys der så det lyste ut gjennom alle vindauge. Bakanfor kyrkja var det grøne enger vidt og breitt, men gardar kunne han ikkje sjå. Nøkkelen stod i kyrkjedøra, og ein stor, blank ring hang der. Han syntest at døra ikkje var lenger borte enn at han kunne hogge kniven sin i ho.

Mens han stod og såg på døra og kyrkja og all denne herlegdommen og begynte å ta og famle etter tollekniven, var det som om éin skulle ha slått beina bort under han, for han fall nasegrus like mot kyrkjeveggen. Då han kom til seg sjølv att, låg han midt i stigen og såg verken kyrkje eller kyrkjevegen eller nokre av alle desse herlegdommane. Men stigen og moen låg framfor han; Bratteberget til venstre, og til høgre heva Bjørndalskollen seg høgt over åsen.

Bratteberget

Med Bratteberget skal det heller ikkje vere ganske rett. Det er ein liten, skogkledt åsknatt som på austsida fell av i ein glatt, tverrbratt vegg som vender like mot den stigen over moen. Ein vinterkveld kom den same Elling Kvitmyr og ein annan mann som heitte Nils, frå kverna ved Tverrelva. Dei drog kvar sitt kjelkelass. Ellings lass var ikkje så tungt. Derfor gjekk han raskt i førevegen, så at Nils måtte ta i og dra så sterkt han kunne for å halde følge med han.

Då dei kom midt for Bratteberget, sette dei seg til å kvile, kvar på sitt lass, og vende ryggen mot åsknatten. Nils, som kvilte olbogane på knea og fjeset i hendene, tok straks til å nikke og blunde. Men Elling, som var lys vaken, fekk sjå ein skimt borti åsen på den andre sida av moen, og dermed blei det så lyst at han hadde kunne sjå å sette tråd i ei nål. Då han snudde seg om, var det opna ein stor dør oppi berget. Han såg like inn i ei høg, prektig stue. På peisen brann eit bål som gav så sterkt lys at han kunne sjå spikarhovuda sitte i rad bortover golvet. Kvinnfolk fór att og fram og skygde kvart augeblink for elden. Dei hadde det travelt, og det såg ut for han som om dei stelte til gjestebod.

"Nei, sjå desse du!" ropte han til Nils.

"Å, kors i Jesu namn, kva er dette då?" ropte Nils idet han vakna og lyset skar han i auga. Men han hadde ikkje før sagt desse orda før ein port i berget blei slått att med larm og brak. Skrallet var så sterkt at det gav gjenlyd i Bjørndalskollen og åsen på den andre sida av moen, og dei sat med eitt i djupaste mørke. Elling Kvitmyr likna lyden med ein han hadde høyrt før, og sa at det var akkurat som då han stod ved fanteriet (infanteriet) i Fredrikstad, når ein skreller [17] att den store festningporten der.

Det var ein herleg ettermiddag eg høyrde dette. Under samtalen og forteljingane skumma og suste elva under lauvtrea. Fiskane sprang høgt opp av vatnet etter fluger og sommarfugl og blinka i solskinet, og fuglane song så herleg inne i dei grøne kronene. Det var noko så lunt og varmt i songen deira som eg aldri har kjent verken før eller sidan – for meg var det som om sommaren og det friske sommarlivet feira inntoget sitt denne dagen. Ein av desse songarane har eit slag eg alltid har likt, men namnet har eg aldri visst. Den fuglen tok til å synge i lave, dempa tonar som vogga meg i ei mild og drøymande, sommarlig stemning. Songen framkalla idylliske bilde som veksla i sinnet mitt med det skiftande tonefallet. Først verka det som om han song om Nordens mørke haust, om lengsel etter det solrike, himmelklare Syden. Då syntest eg han kviskra om korleis han sat der djupt inne i skuggen og svalheita i skuggen av dei alltid grøne trekronene når middagssola brann heitt og ingen levande vesen var å sjå, utan villbøflane som undra seg i sumpane. Eg syntest han song om korleis han sat i pinjekrona ved kveldstid og lytta til gitartonar, til dei elskande si kviskring som lét som song på det framande tungemålet. Men 'snart kom det ein tredje mann, mørk og tildekt, og eg blei redd over dei arge orda over stålet som blinka i månestrålane. Eg flaug langt bort mellom dei høge berga som lurte ville røvarar.' Han song om skot, om mord og overfall, om herlege kvinner som blei ført langt bort i dei djupe skogane. Med redsel flaug han lenger sør, over det blå, skinande havet, og vitja Shiraz, Damaskus og palmelundane i Kairo. I muntre tonar song han om Austen sine herlege døtrer og om det vedunderlege, brokete livet som i klare fargar er gått opp for den som ein gong med heile sitt sinn sitt har tapt seg i dei arabiske forteljingane sitt fortryllande land. Men no blei tonane smeltande, for snart å stige i dempa jubel. Det var vårlengten etter Norden. Det var ferda mot nord, inntoget i dei sommarfriske lauvkronene. Det var elva og fossen og skogen og sommarnatta som klang gjennom dei fyldige tonane.

Eg gjekk aleine bort over moen. Til høgre låg Bjørndalskollen. Kveldssola skein berre på den nakne toppen av kollen, mens ei sky kasta skugge over dei mørke, skogkledde massane hansog gjorde han enda mørkare. Frå foten av kollen strekte moen seg jamn og flat med ranke furutre bort imot det steile Bratteberget. Der søkk moen nedetter og dannar ein dal. På den andre sida av dette berget strøymer storelva, som ein kan skimte mellom stammane berre på ein enkelt stad.

Då eg kom dit, glei eit stråleglimt fram under skya som dekte for kveldsola, og spela med raudleg lys mellom trea. Mens elvesusen og fuglesongen der borte frå enno klang i øyra mine som den søtaste melodi, tok ein måltrost til med si muntre vise. Ein annan liten fugl følgde han utrøytteleg med ein einsformig song. Eg høyrde og lytta, plutseleg var heile skogen fylt med den herlegaste lukt. Eg kjende meg til mote som om eg sjølv var ein fugl som sveva omkring mellom blomster og fuglesong, som eit mindre jordisk vesen mellom høgare vesen, kort sagt – som om noko usynleg, overnaturleg var nær meg. Salmesong og fjerne kyrkjeklokker lydde for øyra mine – så syntest eg – og det verka som om eg såg den gamle kyrkja dei hadde fortalt meg skulle stå her ein stad mellom trea. Og då eg no såg bort mot elveblinka mellom trestammane, stod kyrkja plutseleg for meg. I kvelddunsta som steig frå elva kunne eg ikkje skilje omrisset tydeleg, men høgt på tårnet blinka gullfløya, og ut igjennom vindauga gjekk eit lys, sterkare enn kveldslyset i skogen. Overraska reiste eg meg opp og ville gå nærare for å sjå betre. Songen lydde enno i øyra mine. Men eg hadde ikkje tatt eit steg før det heile var forsvunne."

Her slutta ho opplesinga og heldt fram munnleg:

"Denne hendinga har av og til dukka opp for meg som eit fjernt og uklart minne, men under samtalen og forteljingane i kveld er ho kommen fram uvanleg klart. Hittil har eg stundom trutt at det verkeleg var den usynlege kyrkja eg såg, og at det var songen og klokkene til dei underjordiske eg høyrde. Men etter det som er sagt i kveld, må eg vel gå ut frå at det ikkje har vore anna enn ein gjenklang i sjela av dei segnene som eg nyleg hadde høyrt, ei avspegling av den naturen som omgav meg, og av dei naturtonane eg hadde lytta til."

Presten og frua rista av og til på hovudet til denne forteljinga, mens den eldste broren framleis no og då slengde frå seg nokre ord om dårleg fordøydde romanar, sentimentalitet og å vere overspent. Dei andre lét til å høyre på forteljinga med forundring og fagnad, i det dei snart smilte, snart nikka til skildringa. Då ho var til ende, tok doktoren ordet: "Eg kan ikkje anna", sa han, idet han bukkande nærma seg forteljaren, "eg kan ikkje anna enn takke frøkna for denne poetiske verkeleggjeringa av den synsmåten eg har sett fram. Eg er likevel ikkje fullkome viss på om det har vore meininga Dykkar å ta han i forsvar på denne måten."

Frøkna sette opp eit likså framandt, forundra og spørjande fjes til denne talen som tilhøyrarane. Somme brast tilmed i latter. Derfor heldt doktoren fram: "No, det var altså ikkje såleis meint. Dersom det då må vere meg tillate å ytre meg om opphavet til dei synene eller fornemmingane gjennom syns- og høyrereiskapane De hadde, då er det mi urokkelege overtyding at nervefeberen og den stigande livskrafta og nerveverksemda etter sjukdommen auka han enda meir under solstrålane sin påverknad av trea og skogen. Oksygengassen eller livslufta strøymde ut rikelegare og framkalla ei spent eller overstimulert stemning. Syna gjekk naturleg fram frå stemninga."

Heile selskapet sette i å le. Etter det prøvde den yngste av prestesønene til trivnad for alle å godtgjere at heile forteljinga var eit klart og handfast bevis for det han tidlegare hadde hevda.

Under meiningskampen som no oppstod, kom den eldre av prestesønene inn att frå ei utfart til folkestova. "Har de lyst", sa han, "å høyre gåter og eventyr? Har de lyst til å leike juleleikar eller å sjå på, skal de gå ut i borgstova. Der er det i full gang." [18]

Ord

1. eftasverd: ettermiddagsmåltid i 3-4-5-tida.
2. gjekke: narre; erte; spotte.
3. eventyrlege skikkelsar: I norsk folketru er blant anna desse: buse, byting, deildegast, dragdokke, drake, draug, fossegrim, gjenferd, havfrue, havmann, huldrefolk, kraken, lindorm, lyktemann, mannbjørn, marmæle, nisse (gardvord), nøkk, oskorei, sjøorm, trollkatt, tusse, utburd, valbjørn, vardøger, varulv. (Jf. Hodne 1995)
4. brak i isen med låg, djup lyd kan tyde på at han er trygg nok. Isvettreglane er også til gagn. [◦Isvettreglar]
5. juletrollfølge: Det er ein yrande og mykje variert straum av tradisjonar om julebukken og julegeita, desse utkledde figurane med geitemasker og anna tildekking, fortel Olav Bø. Tradisjonen om julebukken (og julegeita) er mykje, mykje mangslungen og vanskeleg å finne greie linjer i, men han har under eitt røter tilbake til mellomalderen, kan det sjå ut til. Praksisen skiftar i ulike bygde- og bymiljø. Lettast vil det truleg vere å gå ut frå at skikkane både på 1800- og 1900-talet var ein del av julemoroa for ungdom og barn. I seinare tider har det primære ved utkledinga vore å gjere seg ukjenneleg. Det var i grunnen heile moroa, og det skulle ikkje så stor fantasi til for at resultatet vart vellykka, utdjupar Bø (1974:139-48)
6. skåk (fleirtal: skjæker): Dei to stengene mellom hesteselen og vogna, sleden, plogen eller liknande, blir kalla skjæker.
7. slå floke: slå armane i kryss kring seg (for om mogeleg å halde varmen).
8. Etnedal: aust i Valdres, Oppland: Etnedal, som blei eigen kommune frå 1894, har det største varig verna vassdraget i Noreg, Etna.
9. far: respektfull titulering før.
10. bispevisitas: vitjing som bispen gjer i eit prestegjeld.
11. prosteforhøyr: Ein prost er ein prest som fører tilsyn med prestane i eit prosti (embetsdistrikt for ein prost). Ved eit prosteforhøyr blir prosten kalla inn og forhøyrt om ulike skuldingar mot seg, som forsømming av å preike og harmeleg banning på kyrkjegolvet. Det er eit godt døme på eit slikt forhøyr i Steens skrifter, bd 2, s. 7-8.
12. langeleik: avlangt strengeinstrument med ein melodistreng og sju strenger som kling med. [◦Høyr langeleik] [Wikipedia, s.v. "Langeleik"]
13. variantane av segner og eventyr: (1) Ei engelskspråkleg, systematisk bok som mellom anna syner variantar av eventyr her til lands, er The Types of the Norwegian Folktale, av Ørnulf Hodne. (2) Reidar Christensen skaffa oversikt over segner i landet, og variantar av dei. [◦Segnkatalogen]. (3) Eit verk som gir oversyn over i sær europeiske eventyr av same type, blei sist utforma av Hans-Jörg Uther (2004). (4) Teoriar: Olav Bø og medarbeidarar gjer greie for ulike teoriar om opphavet til eventyr i innleiinga til boka Norske eventyr (1984).
14. Rådsdreng, rådskar, husbonddreng: før: husbondskar, gardskar som leier og fører tilsyn med gardsarbeidet; paktar, person som paktar (leiger) gardsbruk eller jordstykke, forpaktar.
15. komme på villstrå: tulle seg vekk.
16. annekskyrkje: kyrkje i eit kyrkjesokn.
17. skrelle igjen (her): late att med eit skrall (skrell).