Tidleg om morgonen ville dei opp og ut. "Å nei då!" sa guten. "La oss ligge; vi har ikkje noko oppe i otta [2] å gjere."

"Å, huttetu gut!" sa dei andre. "Nei om vi tør ligge lenger. Tenk så gjerrig som presten er, og så galen som han blir."

"Pytt", sa guten, "det skal eg greie. Eg skal berge både dykk og meg sjølv", sa han, og så fekk han dei til å ligge til dugurds [3].

Om kvelden strauk guten til byen igjen. På vegen fann han ein stor ny pengepung og eit vepsebol. Han tok begge og stappa pengepungen full med veps. Då han det hadde gjort, gjekk han heim til presten.

"Ja, no har vi gjort nesten gjort to dagars arbeid på éin", sa han nesten ut i vêret.

"Det var bra det", sa presten.

"Men då eg gjekk over brua, fann eg ein pengepung", sa guten.

"Han er min!" sa presten.

"Ja, ja, men er han ikkje presten sin rett og riktig, så gi at alt som som er i pungen, må vere veps, og at kvart strå i enga må reise seg i morgon", sa han, og dermed la guten pungen på bordet og gjekk.

Presten tok og lukka opp pungen, men ikkje før hadde han fått han opp, før vepsen yrte ut og surra omkring han.

Det var fælt til kar, tenkte presten, og så tok han til å grunde på dette. Dagen etter torde han ikkje vekke guten, men sende av stad ei tenestejente for å sjå etter om slåtten [4] hadde reist seg. Då ho kom ut til garden, var det med det same sola spratt, og etter som ho steig, tok den tette enga på å reise seg etter nattedoggen.

Jenta flaug tilbake att det fortaste ho klarte. "Då eg kom litt framfor løa, så tok slåtten på å reise seg, og no står enga som det aldri hadde vore ljå på ho", sa ho.

Ord

1. slåttefolk: Folk som driv med slått, altså folk som slår gras.
2. i otta: I grålysinga; ved morgongry; i morgonstunda.
3. dugurd: før: måltid mellom morgonmat (frukost) og middag; føremiddagsmat.
4. slått: gras som skal slåast eller er slått; det å slå gras; slåttemark; tid då høyonna går føre seg - og høy er slått gras som er tørka eller som skal tørkast og nok skal nyttast til husdyrfôr.

Berthe Tuppenhaugs forteljingar

Mikkel rev var ringa inn og skoten, og gravølet [1] hans blei drukke hos lensmannen og feira med kortspel om kvelden. Med tanke på dagens møde, den hausta heideren og trekvart-mila eg hadde heim, fekk vi lov å dra kvar til vårt klokka litt over elleve, og lensmannen tilbydde meg attpåtil hest. Det var eit tilbod all ære verdt, men då køyrevegen var dobbelt så lang, foretrekte eg å gå som eg var kommen, liketil og på ski. Med revebelgen [2] og børsa på nakken og skistaven i handa glei eg av stad. Skiføret var ypparleg. Det hadde vore solskin om dagen, og kveldskulda hadde lagt lett skare på den djupe snøen. Månen stod blank på himmelen, og stjernene tindra. Kva kunne eg forlange meir? Det gjekk strykande utover bakkane, bortover slettene og gjennom lundane med dei søyleranke bjørkene med kroner som danna luftige, tindrande sølvmorskuplar [3]. Under dei sat uglene og fortalde skremmelege historier ut i den stille natta. Haren skreik hutetutuhu over februarkulda og det fæle uglesnakket. Reven var ute på kjærleikseventyr, skjentest med rivalane og utstøytte hånande skrik.

Eg måtte halde meg på sida av bygdevegen eit stykke; det kom ein kar i skinnkufte og i smalslede etter meg. Han kunne sjå av børsa og jaktbyttet eg bar at eg var jeger. Derfor gav han seg i snakk med meg, og sa at når eg skunda meg nedover til elva, ville eg visst kunne treffe ein ulveflokk. For nettopp som han kom opp på bakkane ved sundet, strauk flokken oppetter isen. Med takk for underretningane sette eg av stad og kom fram på ein pynt. Eit granholt strekte seg herifrå like ned i elva, og hindra fri utsikt til ho. Ulvane såg eg ikkje. Eg let det likevel stå til utover. Det gjekk susande i skuggen av granholtet, og orekrattet daska meg om øyra. Men med den pilsnare farten var det ikkje mogeleg å skilje nokon gjenstand, og før eg visste ordet av det, tørna eg med stor fart mot ein stubbe, braut den eine skia og låg på hovudet i snøen.

Då eg skulle reise meg, gjorde det så vondt i den eine foten at eg nesten ikkje kunne trø på han. Eg måtte kravle omkring på knea ei stund og fann endeleg att børsa under snøen. Begge pipene var fullstappa.

Eg hadde knapt lagt meg i bakhald nede ved elvebredda før ulveflokken kom luntande oppetter isen. Det var fem i alt. Eg venta utolmodig. På førti stegs hald la eg til auget og trykte laus, først det eine løpet, det klikka, så det andre, det brente for. Då skotet langt om lenge gjekk av, slo kulene i grantoppane på den andre sida av elva, og ulvane strauk av stad i fullt firsprang med halane ende ut.

Ergeleg reise eg meg. I foten verka det enda heftigare, og med børsa som støttestav slepte eg meg ut på elva for å sjå kor eg eigentleg var. Til mi glede steig ei røyksøyle opp over tretoppane på den andre sida, og eg såg eit tak mellom granene. Eg kjende meg att. Det var Tuppenhaugen, ein plass under garden der eg høyrde heime. Med mykje møde kraup eg opp den bratte bakken dit, over eit par hundre steg, men då hadde eg også den tilfredsstillinga å sjå skinet av eit dyktig bål frå skorsteinen lyse ut gjennom vindauget. Eg hinka fram til døra, letta på klinka og gjekk inn som eg var, heilt overpudra av snø.

"Kva er det då?" sa gamle Berthe forskrekka og sleppte eit spekelår ho sat på peiskrakken og snitta.

"God kveld, bli ikkje redd, du kjenner vel meg, Berthe?" sa eg.

"Å, er det studenten som er så seint ute. Eg blei ganske fælen, for han er så kvit av snø, og det er midnatt", svarte gamle Berthe Tuppenhaug og reiste seg. Eg fortalde om uhellet og bad ho vekke ein av gutungane og sende han opp til garden etter hest og slede.

"Ja, er det ikkje som eg seier, at ulv hemnar", mumla ho ved seg sjølv. "Dei ville ikkje tru det då dei gjorde manngard etter han og han Per braut beinet førre året. No kan han sjå, ja så menn, ulven hemnar då!"

"Å, ja", sa ho og gjekk bort til senga i kroken, der familien låg og snorka i kor, "dei nord i garden har no køyrt tømmer frå elva i desse dagane det er framkomeleg over engene. Vesle-Ola, stå opp, du skal etter hest til studenten! Vesle-Ola då!"

"Hå?" sa Vesle-Ola gjennom nasen, og kasta på seg. Han hadde eit altfor godt sovehjerte til å la seg bringe ut av fatning av så lite, og det gjekk ei heil æve med augegniding og gjesp og gap og bakvende spørsmål til han fekk vikla seg ut av dei samanfloka massane i senga, kom i bukser og trøye og heilt forstod kva det eigentleg var han skulle gjere. Løftet om ein drikkeskilling lét likevel til å klarne omgrepa og mana tilmed bort frykta for å gå forbi bjørka som Ole Askerudsbråten hadde hengt seg i. Under forhandlingane mellom den kvithåra Vesle-Ola og Gamle-Berthe, gjorde eg meg kjent med stueinventaret av vevar, rokkar, kubbestolar, limer, bøtter og halvferdige økseskaft, med hønsa på vaglet bak døra, den gamle musketten under taket, og tverrbjelkane som sukka under ei bør av dampande hosar, og dessutan tusen andre ting.

Då guten endeleg var kommen av stad, sette Berthe seg bort på peiskanten. Ho var heilagdagspynta. Det vil seie ho var kledd i den drakta som var brukt av gamle folk i heimbygda hennar, Hadeland. Ho var kommen over til Romerike derifrå. Ei blå trøye kanta med vevde band, svart folda stakk, hue med pynt og nakkesløyfe. Skarpe, rappe, litt skeive auge, framståande kinnbein, ein brei nase og gulbrun hudfarge gav fjeset til Berthe eit framandt, austerlandsk, nesten hekseaktig uttrykk. Det var då heller ikkje å undrast over, for ho var den fremste signekona på lang lei.

Eg undra meg over at ho var oppe enno, og spurde om ho venta framande, sidan ho hadde kistekleda på.

"Nei, det gjer eg nok ikkje", svarte ho, "men eg skal seie studenten det at eg har vore oppe i Ullensokn og målt [4] ei kone for mosott [5]. Derifrå blei eg henta til ein unge som hadde svekk [6], og den ungen måtte eg støype [7] over først. Rett no for litt sidan kom eg heim, enda dei køyrde meg like til gjestgivaren."

"Men når eg tenker meg om, så kan du visst også gjere frisk av forvridning, Berthe?" sa eg så alvorleg som mogeleg.

"Å ja, eg kan nok gjere frisk av forvridning. For Siri Nordigarden ho blei då ikkje bra før eg kom, enda både doktoren og mor Nedigarden kludra med beinet hennar", sa ho med eit fult trekk om munnen. "Og dersom studenten trur på det", heldt ho fram med eit tvilande blikk, "så kunne det nok ikkje skade å lese i ein tår brennevin og ha på."

"Les du over brennevinet og kom med det, det vil sikkert gjere godt", sa eg, for kanskje å bli innvigd i ein eller annan av signekunsten sine løyndommar. Berthe henta ei undersetsig blå lerke og eit brennevinsglas med trefot borti det blomemåla skapet, skjenkte i akevitten, sette glaset ved sida av seg på peishylla, knappa snøsokken opp og hjelpte av meg skoen. Så tok ho til å krosse og kviskre ned i brennevinet. Men sidan ho sjølv var temmeleg dauv, lempa ho ikkje stemma etter høyreevna mi, og dermed høyrde eg heile formularen:

"Eg rei meg ein gong igjennom ei lei,
så fekk den svarte folen min forvridning;
så sette eg kjøt mot kjøt og blod mot blod,
så blei den svarte folen min god."

No blei stemma hennar borte i ei utydeleg kviskring. Enden på visa var eit gjenteke "tvi!" som blei sendt ut mot alle dei fire verdshjørna [8].

Under heten av besverginga hadde ho reist seg. No sette ho seg att på peiskanten. Det kalde, fordampande brennevinet ho helte utover den heite foten min, bringa behageleg kjøling.

"Eg synest alt det hjelper, Berthe", sa eg. "Men sei meg, kva var det eigentleg for noko du las i brennevinet?"

"Nei, om eg det tør seie, for han kunne gjerne sladre på meg både til presten og til doktoren", sa ho med eit lurt grin som skulle antyde at ho ikkje brydde seg stort om nokon av dei. "Og han som lærte meg det", blei ho ved, "han måtte eg love eg aldri skulle lære det til noko kristent menneske utanfor mi eiga slekt, og det har eg svore på så stygt at Gud la meg aldri komme til å sverje så stygt."

"Så kan det jo ikkje nytte å spørje om det, Berthe", sa eg. "Men det er vel ingen løyndom kven du har lært den kunsten av. Det var vel ein dyktig signekall?"

"Ja, det kan han tru. Det var retteleg signekall [9] det, det var han morbror Mads i Hurdalen", svarte ho. "Han kunne både signe og måle og gjere frisk av forvridning og verk, og stemme blod og støype og vise igjen, og det var ikkje fritt for at han kunne trolle litt og gjere vondt også. Han har lært meg opp. Men så klok han var, så kunne han ikkje berge seg sjølv for trollskap likevel."

"Korleis det? Blei det trolla på han då? Blei han forgjort?" spurde eg.

"Nei, det blei han nok ikkje", svarte Berthe. "Men det hende han noko, og sidan var han reint som spytta på. Ja, han var huldren [10] i lange tider. Studenten trur no vel ikkje det er sant", sa ho med eit forskande augekast, "men det var morbror min, og eg har høyrt han har fortalt det og svore på det var sant, over hundre gongar.

Signekallen Mads i Hurdalen

Morbror Mads budde på Knae i Hurdalen. Han var ofte ute i fjellet og hogde ved og tømmer. Når han var ute, så hadde han alltid for skikk å ligge der også; han bygde seg ei barhytte, gjorde opp ein nying [11] framfor, og der låg han og sov om natta. Ein gong var han såleis ute i skogen, han og to til. Rett som han hadde hogge ned ein svær stokk og sat og kvilte seg litt, så kom det eit garnnyste trillande nedover ei flat berghelle, like fram til føtene hans. Han syntest det var underleg det. Han torde ikkje ta det opp, og det hadde nok vore godt for han om han aldri hadde gjort det heller. Men så såg han opp, for han ville sjå kor det kom frå. Jo, oppe på berget sat ei jomfru og sydde, og ho var så herleg og fin at det skein av ho.

"Ta hit det garnnystet du", sa ho. Ja, han gjorde så, og blei ståande der lenge og såg på ho. Han kunne slett ikkje bli kei av å sjå, så lekker syntest han ho var. Til sist måtte han ta øksa og til å hogge att. Då han hadde hogge ei stund og han så skotta opp, var ho borte. Han tenkte på dette heile dagen. Han syntest det var rart, og han visste ikkje kva han skulle meine om det. Men så om kvelden då han og kameratane skulle legge seg, ville han endeleg ligge imellom. Men det hjelpte ikkje stort, for då det lei på natta, kom ho og tok han, og han måtte følge med enten han ville eller ikkje. Så kom dei inn i fjellet, og der var allting så gildt at han aldri hadde sett så gildt før, og han kunne aldri fullt få sagt kor gildt det var. Der var han hos ho i tre døgn. Då det lei litt ut på den tredje natta, vakna han, og då låg han mellom kameratane sine att. Dei trudde han var gått heim etter meir niste, og det sa han til dei han hadde gjort også. Men han var ikkje rett sidan; rett som han sat, så gjorde han nokre sprang og flaug av stad; han var huldren, skal eg seie.

Men så var det ei god stund baketter, han heldt på å kløyve gjerdefang [12] oppi marka. Nett som han stod og hadde drive ein blei [13] inn i ein stokk så det var ein sprekk langsetter stokken, så kom kona hans med middagsmaten til han, syntest han. Det var feit rømmegraut, og den hadde ho i eit spann så blankt at det skein som sølv. Ho sette seg nedpå stokken mens han la frå seg øksa og sette seg på ein stubbe tett ved. Men i det same såg han at ho putta ei lang kurumpe ned i sprekken. No kan ein nok vite at han ikkje rørte maten. Men han sat og lirka og lea til han fekk bleien ut, så stokken kneip til og rumpa sat i klemma, og så skreiv han Kristi namn på spannet. Men då kan det vel hende ho fekk føter: ho fór opp så brått at rumpa rauk tvert av og blei sittande att i stokken, og borte var ho. Han såg ikkje kor det blei av ho. Spannet og maten var ikkje anna enn ei barkeskrukke med noko kumøkk i. Sidan torde han nesten aldri gå ut i skogen, for han var redd ho skulle hemne seg.

Men fire, fem år deretter var ein hest blitt borte for han, og han måtte sjølv ut og leite. Rett som han gjekk i skogen, så var han inne i ei hytte hos nokre folk. Men han hadde inga greie på korleis han kom der. På golvet gjekk ei stygg kone og stelte, og borte i ein krok sat ein unge som vel kunne vere så ein fire år. Kona tok ølkanna og gjekk bort til ungen med: "Gå no bort og by far ditt ein drikk øl", sa ho. Han blei så forferda at han tok til beins, og sidan har han verken høyrt eller spurt ho eller ungen. Men rar og susete var han alltid."

"Ja, han må jo ha vore ein tulling, den Mads Knae, Berthe", sa eg, "og nokon dugleg signekall kan han ikkje ha vore, sidan han ikkje kunne berge seg betre. Forresten var det artig nok med det grå garnnystet." Det meinte Berthe også, men slik signekall som Mads Knae fanst ikkje på lang lei. Mens vi sat og prata om dette, bad eg Berthe gi meg jakttaska mi, og då eg hadde stoppa meg ei pipe, rekte ho meg ei brennande stikke og tok til på ei ny forteljing som eg hadde høyrt ho skulle kjenne.

Gild brur

"Det var ein sommar for lang, lang tid sidan. Dei låg til seters med krøttera frå Melbustad oppe på Halland. Men dei hadde ikkje lege der lenge før krøttera tok til å bli så urolege at det var reint umogeleg å styre dei. Det var mange jenter som prøvde å gjete, men det blei ikkje betre før det kom ei festarmøy [14], og festarølet hennar hadde dei nyleg drukke. Då blei krøttera rolege med eitt, og det var inga sak å gjete lenger. Ho blei der oppe aleine og hadde ikkje nokon annan hos seg enn ein hund. Som ho sat i setra ein ettermiddag, tykte ho at kjærasten hennar kom og sette seg hos ho og begynte å tale om at no skulle dei til å halde bryllaup. Men ho sat ganske stille og svarte ingenting, for ho syntest ho blei så rar av seg. Litt om litt kom det fleire og fleire folk inn, og dei tok til å dekke opp bord med sølvtøy og mat, og brurejenter bar inn krone og stas og ein gild brurekjole som dei kledde på ho, og krone sette dei på hovudet hennar slik dei brukte den gongen, og ringar fekk ho på fingrane.

Alle folka som var der, syntest ho også ho kjende; det var gardkoner og jenter som var på hennar alder. Men hunden hadde nok merka det var noko gale på ferde. Han sette av stad ned til Melbustad, og der knistra og gøydde han, og let dei ikkje ha fred før dei følgde han attende.

Guten som var kjærasten hennar, tok då rifla si og gjekk oppover til setra. Då han kom på vollen, så stod det fullt av oppsala hestar rundt omkring. Han lista seg bort og skotta gjennom ei døropning og såg dei sat der inne alle saman. Det var greitt å skjøne at det var trollskap og underjordiske, og så fyrte han av børsa over taket. I det same flaug døra opp, og det eine grå garnnystet større enn det andre kom farande ut og surra om beina på han. Då han kom inn, sat ho der i full brurepynt, og så nær var det at det berre mangla ein ring på veslefingeren før ho hadde vore fullferdig.

"Men kva er på ferde her?" spurde han då han såg seg om. Alt sølvtøyet stod på bordet enno, men all den deilige maten var blitt til mose og sopp og kumøkk og padder og froskar og anna slikt.

"Kva betyr alt dette?" sa han, "du sit jo pynta her som ei brur?"

"Kan du spørje om det?" sa jenta. "Du har jo sete her og talt til meg om bryllaup i heile ettermiddag."

" Nei, eg kom no, eg", sa han. "Det må vel ha vore nokon som har villa likne meg."

Då begynte ho også å komme til seg sjølv att, men ho blei ikkje heilt rett før lang tid etter. Ho fortalde at ho syntest granngiveleg at både han og heile slekta og granneskapet hadde vore der. Han tok ho straks med ned til bygda, og for at det ikkje skulle komme meir fanteri til ho, heldt dei bryllaup med det same, mens ho enno hadde brurestasen til dei underjordiske. Krona og heile stasen blei hengd opp på Melbustad, og skal vere der den dag i dag."

"Dette har eg høyrt skal vere hendt i Valdres, Berthe", sa eg.

"Nei, dette er hendt såleis som eg seier på Halland", sa ho. "Men då eg var heime, høyrde eg ein valdris fortalde noko som var hendt der, og det var så som eg no skal fortelje.

Frå ein gard oppi Valdres

Der var ei jente frå ein gard oppe i Valdres ein stad. Ho heitte Barbro, og ho låg til seters i fjellet. Ein dag ho sat og stelte, så høyrde ho med eitt det ropte borti ein haug:

"Kong Håken, kong Håken! -"

"Ja", skreik kong Håken så det ljoma i alle haugane.

"Kong Håken, son min, vil du gifte deg?" ropte det langt borte i ein haug.

"Ja, det vil eg," sa kong Håken, "når eg kan få ho Barbro som går og steller borti setra, så -"

"Å ja, det skal nok gå an," høyrde Barbro det sa, og ho blei så fælen at ho ikkje visste kor ho skulle gjere av seg.

Rett som det var, så kom der inn den eine etter den andre med mat og drikke på sølvfat og i sølvkrus, og med kjole og brurestas, med kroner og søljer, og dei gav seg til å dekke borda, pynte ho til brur, og ho syntest ho ikkje kunne sette seg imot det heller.

Denne jenta hadde også ein kjæraste, og han var på jakt i fjellet. Men det kom sånn ein angest på han at han syntest han måtte og skulle til setra att. Då han kom fram imot ho, stod der så fullt av svarte hestar med gammaldagse salar og ridegreier at han straks kunne skjøne kva som var på ferde. Han lista seg bort til ein glugge og skotta inn. Der såg han heile brurefølget: Kong Håken var brudgom, og brura var pynta.

"Ja, no veit eg ikkje det er anna igjen enn å vrengje auga på ho", sa ei av brurejentene.

Då syntest guten det kunne vere på tide å legge seg imellom. Så tok han ein arvesølvknapp og la i rifla og skaut kong Håken så han fall. Med det same fór alle brurefolka ut og tok kong Håken og bar han mellom seg. Maten blei til trollkjerringspy og til ormar og padder som hoppa bortover og gøymde seg i hòla. Det einaste som blei att, det var brurestasen og eit sølvfat, og det skal finnast på garden den dagen i dag."

Berthe fortalde enno mange historier. Omsider knirka snøen under sleden, og hesten prusta framfor døra. Eg stakk til Berthe nokre skillingar for kur og pleie, og eit kvarters tid seinare var eg heime. Eddik-omslag og kaldt vatn gjorde snart foten god. Men då Berthe kom opp i kjøkkenet på garden og pukka på kunstane sine og ville tileigne seg æra for den snare lækinga mi, kunne ikkje barna halde seg: Dei skrålte signeverset eg hadde lært dei, i øyret på ho og spurde om ho syntest ein tår brennevin og slikt sludder kunne hjelpe for forvridning. Dette gjorde ho mistruisk. Sjølv om ho fortalde meg mang ei vedunderleg historie etter den tida, og enda om eg verken sparte list eller overtalingar, så lykkast det meg aldri sidan å få Berthe Tuppenhaug til å lette på fliken av det Isissløret som ho tilhylla målinga, støypinga, friskgjeringa og signekunsten sine dimmer med.

Nokre ord

1. gravøl: gjestebod når ein daud blir gravlagd.
2. belg: skinn som er belgflådd, rengt av eit dyr.
3. sølvmor: glatt, stripete eller blomstrete stoff av silke eller kamelull, med innvevde sølvtrådar.
4. måle: Signekonene freistar å lækje dei sjuke for mosott (neste) ved å måle dei sjuke ein ein tråd etter visse reglar.
5. mosott: sjukdom, sott, der ein er matt, mo.
6. svekk: engelsk sykje, rakitt.
7. støype: bruke tryllemiddel.
8. verdshjørne: dei finst ikkje.
9. signekall og signekone (signekjerring): nokon som driv med signing - verning eller læking med magiske teikn og formlar - og signekunstar, dvs. åtferder og seremoniar med påkalling av dulde makter, løyndomsfulle teikn, maning og liknande.
10. huldren: liksom forgjord, uverkeleg, rar.
11. nying: bål, stokkeld på fri mark.
12. gjerdefang: materiale til gjerde.
13. blei: kile.
14. festarmøy: trulova kvinne.