Ja, han la av stad, men vegen var lang, og han gjekk og han gjekk. Endeleg kom han til nordavinden.

"God dag", sa guten, "og takk for sist."

"God dag", sa nordavinden – han var grov i målet – "og sjølv takk for sist. Kva vil du?" sa han.

"Å", sa guten, "Eg vil nok bede deg om du vil vere så snill å la meg få att det mjølet du tok frå meg på stabburstrappa. For lite har vi, og når du skal fare slik og ta det vesle vi har også, så blir det ikkje anna enn sveltihel."

"Eg har ikkje noko mjøl", sa nordavinden, "men sidan du har slik nød, skal du få ein duk som skaffar deg alt du kan ønske deg når du berre seier: "Duk, brei deg ut og dekk opp med allslags kostelege rettar!"

Det var guten vel nøgd med. Men då vegen var så lang at han ikkje kunne nå heim på dagen, gjekk han til ein gjestgivar på vegen, og då dei som var der, skulle til å ete til kvelds, la han duken på eit bord som stod i kroken, og sa: "Duk, brei deg ut og dekk opp med alle slags kostelege rettar!" Aldri før hadde han sagt det, så gjorde duken det, og alle syntest det var ein herleg ting. Men ingen likte det betre enn gjestgivarkona. Det var ikkje stort bry med steiking og koking, med duking og dekking, med henting og framsetting på det bordet, tenkte ho. Og då det lei utpå natta så alle sov, tok ho duken og la ein annan i staden. Han var akkurat likeins som duken guten hadde fått av nordavinden, men kunne ikkje dekke opp med ei havrelefse [2] ein gong.

Då guten vakna, tok han duken og gjekk av stad med han, og den dagen kom han heim til mora.

"No", sa han, "har eg vore hos nordavinden. Det var ein rimeleg mann, for han gav meg denne duken, og når eg berre seier til han: "Duk, brei deg ut og dekk opp med alle slags kostelege rettar!" så får eg alt eg ønsker meg."

"No ja", sa mora, "eg trur det ikkje før eg ser det."

Guten skunda seg og sette fram eit bord la duken på det, og sa: "Duk, brei deg ut og dekk opp med allslags kostelege rettar!" Men duken dekte ikkje opp med eit lite stykke flatbrød [3] ein gong.

"Det blir ikkje anna råd enn eg får gå til nordavinden att då", sa guten, og la av stad. Langt om lenge kom han dit nordavinden budde.

"God kveld", sa guten.

"God kveld", sa nordavinden.

"Eg vil nok ha rett for mjølet du tok frå meg", sa guten, "for den duken eg fekk, dugde ikkje stort."

"Eg har ikkje noko mjøl", sa nordavinden, "men der har du ein bukk som gjer gulldukatar [4] berre du seier "Gjer pengar!" til han."

Geit det var mange penger i.

Morgonen etter drog guten av garde, og då han kom heim til mor si, sa han: "Nordavinden er ein snill mann likevel. No gav han meg ein bukk som kan gjere gulldukatar berre eg seier, "Gjer pengar!""

"Å no", sa mora, "det er ikkje anna enn snakk, og eg trur det ikkje før eg ser det."

"Bukken min, gjer pengar!" sa guten, men det blei nok ikkje pengar, det bukken gjorde.

Så la han i veg til nordavinden att, og sa at bukken ikkje dugde til noko, og at han ville ha rett for mjølet.

"Ja, no har eg ikkje anna å gi deg", sa nordavinden, "enn den gamle kjeppen som står borte i kroken. Men han er slik at når du seier: "Kjeppen min, slå på!" så slår han til du seier "Kjeppen min, stå still!"

Då vegen var så lang, gjekk guten inn til gjestgivaren også den kvelden. Men då han kunne skjøne korleis det hadde gått med duken og bukken, så la han seg med ein gong til å snorke på benken, og let som han sov. Gjestgivaren kunne skjøne at kjeppen også dugde til noko. Så leita han opp ein kjepp som likna og ville sette den nye kjeppen i staden når han høyrde at guten snorka. Men i det same gjestgivaren skulle ta stokken, ropte guten: "Kjeppen min, slå på." Og kjeppen til å slå og denge gjestgivaren så han hoppa både over bord og benkar og ropte og skreik. "Å, herregud! å herregud! Bed kjeppen halde opp, elles slår han meg i hel. Du skal få att både duken og bukken!"

Då guten syntest gjestgivaren hadde fått nok, sa han: "Kjepp, stå still!" Så tok han duken og stakk i lomma, og kjeppen i handa, batt ei snor om horna på bukken, og gjekk heim med alt saman. Det var godt vederlag for mjølet!

Ord

1. stabbur: matbu (på stolpar), hus til å lagre mat i. Eigentleg 'stavbur'.
2. lefse: eit slags ugjæra, mjukt bakverk som liknar på flatbrød, ofte med smør og sukker på.
3. flatbrød: ugjæra, tynt utkjevla, sprøsteikt brød.
4. dukat: eldre (gull)mynt.

Gjete harane til kongen

Det var ein gong ein livøyremann [1] som hadde gitt opp garden sin til odelsmannen [2]. Men han hadde tre søner, og dei heitte Per og Pål og Espen Oskeladd. Dei gjekk heime og ville ingenting ta seg til, for dei hadde det for godt, og sjølv syntest dei at dei var for gode til allting, og at ingenting var godt nok for dei.

Langt om lenge hadde han Per fått høyre at kongen ville ha gjetar til å gjete harane sine, og så sa han til faren at han ville dit. Det kunne vere passe til han, for han ville ikkje tene nokon ringare mann enn kongen sjølv, sa han. Den gamle faren meinte at det nok kunne vere arbeid som høvde betre til han, for den som skulle gjete haren, fekk vere ledig og lett og ikkje nokon daustokk. Og når harane tok til å renne uroleg omkring og fly, så blei det annan dans enn å rusle stuemellom.

Ja, det fekk ikkje hjelpe, han Per ville dit og han skulle dit. Så tok han skreppa [3] på nakken og labba nedover bakken. Då han hadde gått langt og lenger enn langt, kom han til ei gammal kjerring som hadde fått nasen sin klemt fast i ein vedkubbe. Då han såg korleis ho rykte og sleit for å komme laus, gav han seg til å storle.

"Stå ikkje der og glis", sa kjerringa, "men kom og hjelp ein gammal krok. Eg skulle knerte [4] sund litt ved, så fekk eg nasen min nedi her, og slik har eg stått og rykt og slite og ikkje smakt matsmulen på hundre år", sa ho.

Men enda meir lo han Per. Han syntest berre det var moro, og sa at når ho hadde stått slik i hundre år, kunne ho alltids halde ut i hundre til.

Då han kom til kongsgarden, tok dei han til gjetar med éin gong. Det var ikkje vanskeleg å få teneste der, og god niste og god lønn skulle han ha og kanskje kongsdottera på kjøpet. Men om det kom bort ein einaste av harane til kongen, skulle dei skjere tre raude reimer av ryggen hans og kaste han i ormegarden.

Så lenge Per var i fegata og heimehagen, hadde han alle harane i éin flokk. Men då det lei på dagen og dei kom opp i skogen, tok dei til å skjene og fly over alle åsane. Per sette etter og rende på spreng så lenge han kunne skjøne han hadde éin igjen, og då den siste var borte, var han nesten sprengt. Sidan såg han ikkje meir til dei.

Utpå ettermiddagen tok han til å rusle på heimvegen, og stod og kopa og kopa etter dei i grinda. Å nei, det kom ingen harar. Men då han kom heim til kongsgarden om kvelden, stod kongen ferdig med kniven, og tok og skar tre raude reimer av ryggen på han, strødde pepar og salt i og kasta han i ormegarden.

Om ei stund ville han Pål i vegen og gjete harane til kongen. Faren sa det same til han, og endatil meir. Men han måtte av garde og han ville av garde, det var inga råd for det. Det gjekk verken verre eller betre med han enn det hadde gått med han Per. Kjerringa stod der og rykte og sleit med nasen i vedkubben, og han lo og syntest det berre var moro, og let ho stå der og hakke. Teneste fekk han på timen, det var ikkje nei til det. Men harane skjena frå han bort over alle haugane, enda han sprengflaug så han pusta og bar seg som ein buhund [5] i solsteik.

Og då han kom harelaus til kongsgarden om kvelden, stod kongen ferdig med kniven på tråkka og skar dei tre raude reimene av ryggen på han og strødde pepar og salt i, og så i ormegarden med han.

Då det lei ei stund, ville Oskeladden i vegen og gjete harane til kongen. Det sa han til faren også: han syntest det kunne vere slikt høveleg arbeid for han å fare i skog og mark og bortetter jordbærbrotane [6] og reke etter ein flokk harar, og ligge og sove og late seg i solbakkane av og til.

Faren meinte at det nok kunne vere arbeid som høvde betre for han – gjekk det ikkje verre, så gjekk det visst ikkje betre med han enn det hadde gått med brørne hans. Den som skulle gjete harane til kongen, fekk ikkje dra seg som ein daustokk med blyladdar [7] på eller som ei lus på ein tjørekost. Når dei tok til å skjene i solbakkane, blei det minst likså ille som å fange lopper med vottar på. Den som skulle sleppe frå det med heil rygg, fekk vere meir enn ledig og lett, og fly måtte han betre enn eit tørt skinn og ein fugleveng.

Ja, det fekk ikkje hjelpe, sa Espen Oskeladd; han ville til kongsgarden og tene kongen, for nokon ringare mann ville han ikkje tene, sa han, og harane skulle han nok gjete. Dei kunne vel ikkje vere stort verre enn geita og kalven. Så tok Oskeladden skreppa på nakken og labba nedover bakken.

Då han hadde gått langt og lenger enn langt så han tok til å bli godt svolten, kom han til den gamle kjerringa som stod med nasen i vedkubben og rykte og sleit og ville laus.

"God dag, gamlemor", sa Oskeladden. "Står du her og bryner nasen din, din stakkars krok du er?" sa han.

"No har ingen kalla meg mor på hundre år", sa kjerringa. "Men kom no og hjelp meg laus og gi meg så litt å leve av, for eg har ikkje hatt mat i munnen i all den tida; så skal eg gjere deg eit morsstykke til gjengjeld", sa ho.

Ja, han syntest nok ho kunne trenge til både mat og drikke då, sa Espen Oskeladd.

Så kløyvde han kubben for ho så ho fekk ut nasen av vedsprekka, og sette seg til å ete og delte med ho. Kjerringa hadde god mathug, så ho åt brorparten [8] av nista.

Då dei var ferdige med å ete, gav ho Oskeladden ei pipe som var slik at når han bles i den eine enden, så spreidde det seg til alle kantar, det som han ville ha bort. Og når han bles i den andre, så sanka det seg i hop igjen. Og om pipa blei borte eller kom frå han, så fekk han ho att berre han ønskte ho tilbake. "Det var mykje til pipe", tenkte Espen Oskeladd.

Då han kom til kongsgarden, tok dei han til gjetar med éin gong, det var ikkje vondt om teneste der, og kost og lønn skulle han ha. Og var han kar til å gjete harane til kongen så ingen kom bort, skulle han kanskje få kongsdottera også. Men kom det bort nokre av dei, om det så ikkje var meir enn ein hareunge, skulle dei skjere tre raude reimer av ryggen hans, og kongen var så sikker på det at han gjekk bort og brynte kniven med det same.

Det skulle vere ei smal sak å gjete desse harane, meinte Espen Oskeladd, for når dei gjekk ut, var dei mest så tamme som ein saueflokk. Og så lenge han var i fegata og i heimehagen, hadde han dei også i flokk og følge. Men då dei kom opp under skogåsen, og det lei til middag så sola tok til å brenne og skine i brotar og lier, tok dei til å springe uroleg omkring og skjene bort mellom alle haugane.

"Hei, vil du gå!" skreik Espen Oskeladd og bles i den eine enden av pipa så dei fór til alle verdas kantar, og borte var dei. Men då han kom fram til ein stad det hadde vore ei gammal kolmine, så bles han i den andre enden på pipa. Og før han visste ordet av det var harane der og stod i rad og rekke så han kunne sjå over dei som ein tropp soldatar på ein ekserserplass. "Det var mykje til pipe", tenkte Espen Oskeladd. Så la han seg til å sove borti ein solbakke, og harane skjena og skjøtte seg sjølve til kveldstid. Så bles han dei saman att og kom fram til kongsgarden med dei som med ein saueflokk.

Kongen og dronninga, og prinsessa med, dei stod i svala og undra seg på kva dette var for ein kar som gjette harane så han kom heim med dei att. Kongen talde og talde dei, og peikte med fingeren og talde dei igjen, men det var ikkje borte så mykje som ein hareunge ein gong. "Det var gut det!" sa prinsessa.

Neste dagen fór han til skogs og skulle gjete att. Men som han låg og lata seg i ein jordbærbrote, sende dei tenestejenta i kongsgarden bort til han. Ho skulle sjå til å få greie på korleis det gjekk til at han var kar for å gjete harane til kongen så vel.

Ja, han tok fram pipa og viste ho, og så bles han i den eine enden så dei fór som ein vind bort over alle haugar og åsar, og så bles han i den andre så dei kom travande heim på broten og stod på rekke og rad att.

Det var ei artig pipe, syntest tenestejenta. Ho skulle gjerne gi hundre dalar [9] for pipa om han ville selje ho, sa ho.

"Ja, det er mykje til pipe", sa Espen Oskeladd. For pengar var ho ikkje til sals, men ville ho gi han dei hundre dalarane og ein kyss for kvar dalar, så skulle ho få pipa, sa han.

Ja då, det skulle ho gjerne gjere, ho skulle gjerne gi han to for kvar dalar og takk til.

Så fekk ho pipa. Men då ho kom fram til kongsgarden, var pipa vekk, for Espen Oskeladd hadde ønskt ho til seg att. Då det lei til kvelds, kom han heim med harane sine som med ein annan saueflokk, og alt det kongen talde og peikte, så hjelpte det ikkje, det mangla ikkje eit hår.

Den tredje dagen han gjette, sende dei prinsessa i vegen, for at ho skulle få frå han pipa. Ho gjorde seg blid som ei lerke, og så baud ho han to hundre dalar om han ville selje ho pipa og seie ho korleis ho skulle berre seg åt for å få ho vel heim med seg.

"Ja, det er mykje til pipe", sa Espen Oskeladd, og ho var ikkje til sals, sa han. Men det var det same, han fekk gjere det for hennar skuld: Ville ho gi han to hundre dalar og ein kyss på kjøpet for kvar dalar, så skulle ho få pipa. Og ville ho bli ved pipa, fekk ho passe vel på ho: Det var hennar sak det.

Det var høg pris på dei harepipa, syntest prinsessa, og ho kvidde seg liksom for å gi han kyssa. Men sidan det var i skogen så ingen såg eller høyrde det, så fekk det skure, for pipa måtte ho ha, sa ho. Og då Espen Oskeladd hadde fått det han skulle ha, fekk ho pipa, og ho gjekk og heldt og klemte på ho heile vegen. Men då prinsessa kom til kongsgarden og skulle vise fram pipa, var ho borte mellom fingrane hennar.

Neste dag ville dronninga sjølv i vegen og få frå han pipa, og ho meinte nok ho skulle få ho med seg heim også.

Ho var meir knipen [10] på skillingen ho, og baud ikkje meir enn femti dalar, men ho måtte legge på så det blei tre hundre. Oskeladden sa det var mykje til pipe, og det var reint skambod, men for hennar skuld fekk det vere det same: Ville ho gi han tre hundre dalar og ein smellkyss på kjøpet for kvar dalar, så fekk ho ha den. Det fekk han velmålt, for på det slaget var ho ikkje så pruten.

Då ho hadde fått pipa, både batt ho pipa fast og gøymde ho vel attpå. Men det gjekk ikkje ho det grann betre enn dei andre, for då ho skulle ta fram pipa, var ho vekk, og om kvelden kom Espen Oskeladd drivande med harane til kongen som med ein tam saueflokk.

"Det var skrap alt i hop", sa kongen. "Eg får nok i vegen sjølv, skal vi få frå han denne skarvepipa. Det blir nok ikkje annan råd, kan eg skjøne." Og då Espen Oskeladd var kommen vel til skogs med harane neste dag, så strauk kongen etter og fann han i solbakken der kvinnfolka hadde vore i kastelag med han.

Ja, dei var fine vennar og vel forlikte, og Espen viste han pipa og bles både i den eine og i den andre enden på ho. Kongen syntest det var ei artig pipe, og ville endeleg kjøpe ho, om han så skulle gi tusen dalar for ho.

"Ja, det er mykje til pipe det", sa Espen Oskeladd, "men for pengar er ho ikkje til sals", sa han. "Men ser du dei kvite hoppa der, ho som går nedi myra bakved den store fura?" sa han og peikte bort i skogen.

"Ja, det er min eigen hest, det er Kvita det", sa kongen. Den hoppa var han god for å kjenne sjølv.

"Ja, vil du gi meg tusen dalar og kysse Kvita, så skal du få pipa mi."

"Er ho ikkje til sals for nokon annan pris?" sa kongen.

"Nei, ho er ikkje det", sa Espen.

"Ja, men eg får vel lov å legge silkelommetørklet mitt imellom?" sa kongen.

Det kunne han få lov til, og så fekk han pipa og la ho i pengepungen sin. Den stakk han i lomma og knappa klaffen vel til, og så strauk han av stad heimetter. Men då han kom til kongsgarden og ville ta fram pipa, var det ikkje likare med han enn med kvinnfolka, han hadde ikkje meir pipe han enn dei hadde. Og då Espen Oskeladd kom drivande heim med hareflokken, mangla det ikkje eit hår.

Kongen var både hatsk og harm for at Oskeladden hadde narra dei alle saman og snytt han for pipa også: no skulle han miste livet. Det var ikkje noko å spørje om. Dronninga sa det same, det var best å avrette slik ein fark [11] på fersk gjerning.

Espen meinte at det verken var rett eller rettig, for han hadde ikkje gjort anna enn det dei hadde sagt han skulle gjere, og så hadde han verja ryggen og livet sitt så godt han kunne.

Så sa kongen at det fekk vere det same: var han god for å lyge det store bryggekaret så fullt at det rann over, så skulle han frelse livet.

Det var verken noko langt eller vanskeleg arbeid det, det trudde han seg vel til, sa Espen Oskeladd. Og så tok han til å fortelje korleis det hadde gått med han frå førsten av. Han fortalde om kjerringa med nasen i vedkubben, og rett som det var, så sa han: "Eg må lyge i hop noko, skal karet bli fullt". Så fortalde han om pipa han fekk, og om tenestejenta som kom til han og ville kjøpe ho for hundre dalar, og om alle kyssa ho måtte gi attpå borte i skogbakken. Så fortalde han om prinsessa, korleis ho kom til han og kyste han så vel for pipa, for det ingen såg eller høyrde det, borte i skogen – "Eg må lyge i hop noko, skal karet bli fullt", sa Espen Oskeladd. Så fortalde han om dronninga, kor nøye ho var på skillingen, og kor raus ho var med smellkyss – "Eg må lyge i hop noko, skal karet bli fullt", sa Espen Oskeladden.

"No synest eg det er temmeleg fullt, eg", sa kongen.

"Å ikkje", sa dronninga.

Så tok han til å tale om at kongen kom til han, og om dei kvite hoppa som gjekk nedi myra – og dersom han ville ha pipa, så fekk han – så fekk han – "ja, med løyve til slikt må eg lyge i hop noko, skal karet bli fullt", sa Espen Oskeladd.

"Haldt, haldt, det er fullt, gut!" skreik kongen. "Ser du ikkje at det fløymer over!"

Så syntest kongen og dronninga at det var best han fekk prinsessa og halve riket; det var inga råd for det.

"Det var mykje til pipe det!" sa Espen Oskeladd.

Ord

1. livøyre: pensjon.
2. odelsmann: person som eig ei odelsjord, som er jord eller gard som nokon har rett til å eige som arv (med vidare).
3. skreppe: stor lêrveske til å bere på ryggen el. ved sida; ransel, ryggsekk.
4. knerte: hogge tidt og smått. bl.a.
5. buhund: mellomstor, svart el. blakk (bleikgul) gjetarhund med spisse øyre og krøll på halen. Han er vennleg, likar moro, og går godt i lag med folk og dyr utan å gjere seg fælt avhengig heller. Buhunden er ei lettlært norsk hunderase som har blitt brukt til å gjete sauar og vakte garden, og dessutan bjørnejakt og ulvejakt.
6. brote: open rydning; jordstykke i skogen som er rydda med bråtebrenning o.a.
7. ladd: til vanleg: tøffel av ull elller filt; labb.
8. brorpart: største del av noko. Uttrykket kjem frå gamle tiders "doble arvelut", som var det ein bror arva i høve til ei søster – dobbelt så mykje.
9. dalar: eldre norsk sølvmynt, avløyst av krona i 1875. Ordet kjem frå tysk Taler.
10. knipen: gjerrig.
11. fark: kjeltring, fant, o.a.