• Ei kveldstund i eit godseigarkjøkken *
• Dumme menn og troll til koner

Ei kveldstund i eit godseigarkjøkken

Det var ein rett trist kveld. Ute fauk og snødde det. Inne hos godseigaren brann lyset så døsig at ein nesten ikkje skimta andre gjenstandar enn ei klokkekasse med kinesisk krimskrams, ein stor spegel i ei gammaldags forgylt ramme, og eit arva sølvkrus. I stua var det ikkje andre enn godseigaren og meg. Eg sat i det eine hjørnet av sofaen med ei bok i handa, mens godseigaren sjølv hadde tatt plass i det andre hjørnet, fordjupa i funderingar over ein pakke av "Både dei sure og søte statsborgarane", som han kalla dei i avhandlinga si. Det bar tittelen "Forsøk med nokre velmeinte patriotiske ytringar til gagn for fedrelandet. For smålætas skuld av ein anonym."

Av det grundige studiet i denne idé-gullgruva hans blei det klekka ut mange slags kløktige meiningar som ein nok kan vite at i det minste han sjølv var overtydd om var framifrå. Det fiffige blikket han kasta meg med dei klippande auga sine, gav vink om det. Det var heller ingen mangel på "velmeinte patriotiske ytringar". Verdien av dei kan dén best dømme om som har hatt høve til å kike i skriftet hans, eller den store avhandlinga hans i manuskript-form om tienda [1].

Men all denne visdommen var spilt på meg. Eg kunne avhandlinga på fingrane, for eg høyrde ho no for tjuetredje gong. Eg er ikkje utrusta med engletolmod, men kva skulle eg vel gjere? Tilbaketoget til rommet mitt var avskore. Der var det skura til helga; det stod i ein damp. Etter nokre fåfengde forsøk på å fordjupe meg i boka mi, måtte eg såleis la meg leie av veltale-straumen til godseigaren. Han var no på sin kvite hest, som ein seier. Den gamle raudslitte skinnhua hadde han lagt ved sida av seg i sofaen så eg kunne sjå den skalla panna hans og verdige, grå hår. Han blei ivrigare og ivrigare. Han reiste seg og fekta med hendene. Han gjekk opp og ned på golvet med kjappe steg så flammen i lyset vifta hit og dit, og flaka på den grå, fotside vadmålskjolen [2] hans beskreiv store bogar kvar gong han svinga rundt og løfta seg på det lange beinet sitt. For som Tyrtæus og Per Solvold var han låghalt. Vengeorda hans summa om øyra på meg som insekt i ein lindetopp. Det gjekk laust om prosessar og avgjerder i høgsterett, om krangleri med overformynderiet, om tømmerbrøting og luksus, om regjereriet frå makthavarane og utmineringa av Mørkfossen, om korntollen og oppdyrkinga av Jæren, om industri og sentralisering, om kor utilstrekkelig sirkulasjonsmidlet var, om byråkrati og embetsaristokrati, og om alle dei -kratia, -arkia og -ria, som har vore til like frå kong Nebukadnesar til Per Solvolds statsborgari.

Det var ikkje til å halde ut lenger med knotet til godseigaren og den affekterte patosen han la for dagen. Frå kjøkkenet skralla den eine lattersalven etter den andre. Kristen smed førde ordet der ute. Han hadde nettopp halde opp, og det lydde på ny ein hjarteleg latter.

"Nei", sa eg og braut over tvert, "no vil eg ut og høyre historier av smeden", sprang ut og let godseigaren bli attende i stua med talglyset som lyste matt, og sin eigen, forstyrra tankegang.

"Barnevev og løgnaktige regler!" brumma han med det same eg lukka døra etter meg. "Det er skam for lærde folk. Men velmeinte patriotiske ytringar -", meir høyrde eg ikkje.

Lys og liv og munterheit strålte ut i det høge, luftige kjøkkenet. Eit bål som lyste opp tilmed i dei fjernaste krokane, flamma på peisen. Ved sida av peisstonga trona madamma til godseigaren med rokken sin. Sjølv om ho i mange år hadde lege til felts mot gikta og forskansa seg mot anfalla frå ho i eit mangfald av stakkar og trøyer, med eit uhyre av ei grå vadmålskufte ytst, skein likevel ansiktet under skautet som ein fullmåne. På peiskanten sat barna og lo og knekte nøtter. Rundt om sat ein krins av jenter og husmannskoner. "Dei trødde rokken med flittige føter eller brukte dei skrapande kardene [3]". I svala [4] trampa treskjarane av seg snøen, kom inn med agner i håret og sette seg ved langbordet, der kokka bar fram kveldsmaten for dei, ein mjølkering og eit trau hardstampa graut. Lent opp til skorsteinsmuren stod smeden. Han røykte på ei lita snadde, og over fjeset hans, som bar sotspor frå smieeldstaden, låg ei tørr, alvorleg mine som vitna om at han hadde fortalt, og fortalt godt.

"God kveld, smed", sa eg, "kva er det du fortel, som vekker slik latter?"

" Hi, hi, hi", lo smågutane, kisteglade i fjesa. "Kristen fortalde om fanden og smeden, og så om guten som fekk han inn i nøtta, og no har han sagt han skal fortelje om Per Sannum, som dei underjordiske heldt hesten for i Asmyrbakken."

Ein kranglefant

"Ja", begynte smeden, "den Per Sannum var frå ein av Sannumgardane nordanfor kyrkja. Han var ein signekall [5], og han blei ofte henta både med hest og slede for å gjere folk og fe friske, liksom gamle Berthe Tuppenhaug her nede i Bråten. Men korleis det var eller ikkje, så var han ikkje klok nok, for ein gong hadde dei underjordiske bunde han så han måtte stå ei heil natt i heimehagen [6] sin med kjeften på skakke. Og det gjekk ikkje heilt vel til den gongen eg no vil fortelje om heller. Denne Peren kunne aldri forlikast med folk, akkurat liksom - hm, hm - no ja, han var ein kranglefant som hadde sak med alle. Så var det ein gong han hadde ei sak i stiftsretten i Christiania, og der inne skulle han vere til klokka ti om morgonen. Han tenkte han hadde god tid når han rei heimanfrå kvelden i førevegen, og det gjorde han også. Men då han kom til Asmyrbakken, blei hesten halden for han. Det er ikkje rett der heller, for lange tider sidan var det nokon som hengde seg oppi haugen. Det er mange som har høyrt musikk der, både av feler og klarinettar og fløyter og andre blåsegreier. Ja, gamle Berthe veit nok å tale om det, ho har høyrt det. Og ho seier ho aldri har høyrt så vakkert, det var akkurat som då den store musikken var hos lensmannen i 1814. Var det ikkje så, Berthe?" spurde smeden.

"Jo, det er sant, det er gudsens sanning også det, far", svarte husmannskona. Ho sat ved skorsteinen og karda [7].

"No, hesten blei då halden for han", fortsette smeden, "og ville ikkje røre seg av flekken. Alt det Peren slo på og alt det han huia og skreik, så dansa hesten berre i ring, og Sannumen kunne verken få han att eller fram. Det lei med det skrei, men det blei ikkje annleis. Slik gjekk det heile natta, det var tydeleg å sjå at det stod ein og heldt han, for alt det Sannumen banna og huserte, så kom han ikkje vidare. Men då det leid utpå morgonen i grålysinga, så stod han av og gjekk opp til Ingebret Asmyrhaugen, og fekk han til å ta med seg ein varmebrann [8], og då han var kommen i salen att, så bad han han fyre over hesten med varmebrannen. Då kan det vel hende det gjekk av garde i fullt firsprang, og Per hadde nok med å henge på, og ikkje stansa det før han kom til byen. Men då var hesten sprengt."

"Dette har eg høyrt før", sa gamle Berthe og heldt opp å karde, "men eg har aldri villa tru at Per Sannum ikkje var klokare. Men sidan du seier det, Kristen, så må eg vel tru det."

"Ja, det kan du", svarte smeden, "for eg har høyrt det av Ingebret Asmyrhaugen sjølv, som bar brannen [9] og fyrte over hesten for han."

"Han skulle vel ha sett gjennom hovudtøyet på hesteselen, Berthe, skulle han ikkje?" spurde ein av smågutane.

"Allting skikkeleg"

"Jo, det skulle han", svarte gamle Berthe, "for då hadde han fått sjå kven det var som heldt hesten, og då hadde han som heldt, måtta sleppe. Det har eg høyrt av ein som visste om slikt betre enn nokon, det var ein som dei kalla Hans Frimodig heime på Halland. I andre bygdelag kalla dei han Hans Skikkeleg, for han hadde munnhellet: "Allting skikkeleg." Han blei tatt inn av dei underjordiske og hadde vore hos dei i mange år, og dei ville endeleg ha han til å ta dotter deira, som hang etter han støtt. Men det ville han ikkje, og då det blei ringt etter han frå mange kyrkjer, så tok dei han til sist og kasta han ut frå ein høg kolle langt ute i bygdene, ein eg trur dei kalla Hortekollen. Då syntest han han fór like til fjords. Frå den tida var han ei dumtosk. Så fekk han fattighjelp og gjekk frå gard til gard og fortalde mange underlege historier, men best han sat, så lo han:

" Hi, hi, hi, Kari Karina, eg ser deg nok!" sa han, for huldrejenta var alltid etter han.

Mens han var hos dei underjordiske, fortalde han, så måtte han alltid vere med dei når dei var ute og forsynte seg med mat og mjølk, for det som var krossa over og signa med Kristi namn, hadde dei ikkje makt til å ta. Så sa dei til han Hans: "Du får ta i her, for dette er det "krikla på"", og han la no sånne bører i meisene til dei at det var fæle ting. Men når det kom toreslag, sette dei av stad så fort at han ikkje kunne følge dei. Hans var alltid i lag med ein av dei, som heitte Vått, og han var så sterk at han tok og bar både Hans og børa når der kom slikt bråvêr på dei. Ein gong møtte dei futen frå Ringerike i ein djup dal oppe på Halland. Så gjekk Vått bort og heldt hesten for han, og futen skreik og slo på og fór så ille med hesten at det var synd å sjå. Men så gjekk skyssguten fram av meiane og såg gjennom hovudtøyet på hesteselen. Så måtte Vått sleppe, "og då kan det vel hende det gjekk", sa Hans, "skyssguten var nær ikkje kommen på meiane igjen, og vi slo opp ein skratt så at futen vende seg i sleden og såg seg attende"."

Ein Lier-prest

"Ja", sa ein av husmennene, som var ein utbygding, "det har eg høyrt om ein prest i Lier også. Han skulle reise i soknebod til ei gammal kone som hadde vore eit ugudleg menneske mens ho levde. Då han kom på skogen, blei hesten halden for han. Men han visste råd, for det var ein rask kar, den Lier-presten. I eit sprang var han frå sleden oppe på hesteryggen og skotta ned gjennom hovudtøyet på hesteselen, og der såg han det var ein stygg gammal mann som heldt i taumen - dei seier det var fanden sjølv.

"Berre slepp, du får ho ikkje", sa presten.

Han måtte sleppe, men med det same gav han hesten ein rapp så han sette av stad slik at det gneistra under hóvane og lyste i alle skogtoppane, og det var ikkje meir enn skyssguten kunne halde seg bakpå. Den gongen kom presten ridande i soknebod."

"Nei, om eg skjøner korleis det skal gå med kyrne likevel, mor", sa Mari budeie, som kom ståkande inn med eit mjølkespann, "Eg trur dei svelt reint i hel, her kan mor sjå kor lite mjølk vi får."

"Du får dra høy frå stallgolvet, Mari", sa gamlemor.

"Ja, det var sant!" svarte Mari. "Kjem eg dit, så er karmennene og kallen så sinna som ville gassar."

"Eg kan gi deg eit råd, Mari", sa ein av smågutane med ei lur mine. "Du skal koke rømmegraut og sette ut på stall-låven om torsdagskvelden, så hjelper nok nissen deg å dra høy til fjøset mens gutane søv."

"Ja, berre det var nokon nisse her, så skulle eg nok gjere det", svarte den gamle budeia truskuldig, "men det er jo berre ingen nisse her i garden, for dei trur ikkje på slikt, husbondfolka. Nei, på Nes hos kapteinen, den tida eg tente der, der var nissen."

"Korleis kan du vite det, Mari?" spurde gamlemor. "Har du sett han?"

"Sett han? Ja, det har eg retteleg også det", svarte Mari, "det er sikkert nok."

"Å, fortel oss det, fortel oss det!" ropte smågutane.

"Ja, det kan eg nok", sa budeia og tok til:

Nissen i hestebåsen

"Det var den tida eg tente hos kapteinen, så sa gardsguten til meg ein laurdagskveld:

"Du er nok så snill at du gir hestane for meg i kveld du Mari, så skal eg alltids gjere deg eit puss igjen."

"Å ja", sa eg, "eg kan nok det", for han skulle gå til jenta si.

Då det lei mot tida at hestane skulle ha kveldsfôret, gav eg først dei to. Så tok eg eit høyfang og skulle gi hesten til kapteinen - hesten var alltid så feit og blank at ein gjerne kunne spegle seg i han. Men i det same eg skulle gå inn i hestebåsen, så kom han fallande like ned over armane på meg -"

"Kva, kva? Hesten?" spurde smågutane.

"Å nei visst, det var nissen. Eg blei så skremt at eg sleppte høyet der eg stod, og skunda meg ut att det fortaste eg vann. Og då Per kom heim, så sa eg: "Eg har gitt hestane for deg éin gong, min kjære Per, men det blir neigu ikkje oftare, og Bronen til kapteinen fekk ikkje høystrået heller", sa eg og så fortalde eg han det.

"Å ja, det har inga nød med Bronen", sa Per. "Han har nok ein som passar seg, han."

"Korleis såg nissen ut då, Mari?" spurde ein av smågutane.

"Ja, meiner du eg kunne sjå det?" sa ho. "Det var så mørkt at eg ikkje kunne sjå hendene mine, men eg kjende han så tydeleg som eg tar i deg. Han var lòden, og det lyste i auga på han."

"Å, det var visst berre ei katte", innvende ein av dei.

"Katte?" sa ho med djupaste forakt. "Eg kjende kvar finger på han. Han hadde ikkje meir enn fire, og dei var lodne. Var det ikkje nissen, så la meg ikkje komme levande av flekken."

"Jo, det var nissen, det er visst", sa smeden, "for tommelfinger har han ikkje, og lòden skal han vere på nevane. Eg har aldri tatt han i handa, men slik skal det vere, det har eg høyrt.

Mannen på Røgli

At nissen passar hestane og er den beste husbondskar nokon kan ha, det veit vi alle, det. Det er mange som har stor nytte av han. Men det er ikkje han aleine dei har nytte av, for oppe i Ullensaker var det ein mann som ein gong hadde likså mykje nytte av dei underjordiske som andre har av nissen; han budde på Røgli. Dei visste no vel at huldra var der og heldt til der, for det var ein gong han reiste til byen i flekksnøen om våren, og då han kom inn til Skjellebekk og hadde vatna hestane sine, kom der utover bakken ein buskap med brannete [10] kyr, så store og feite at det var moro å sjå dei. Somme av dei som var med, køyrde med allslags bukjørel og greier på kjerrer med vakre feite hestar framfor, men føre gjekk det ei svær jente. Ho hadde ei drivande kvit mjølkekolle i handa.

"Men kor skal de hen på denne årstida då?" spurde Røglimannen forundra.

"Å", svarte ho som gjekk føre, "vi skal til seters i Røglihagen i Ullensaker, der er hamn [11] nok der."

Dette syntest han var rart, at dei skulle hamne i hagen [12] hans. Ingen andre enn han verken såg eller høyrde noko, og han spurde alle dei han møtte på vegen innover, men ingen hadde sett ein sånn buskap.

Heime på garden hos den Røglimannen gjekk det også underleg til iblant, for når han hadde gjort noko arbeid etter solegladsleite, så blei det alltid øydelagt om natta, og til sist måtte han reint halde opp å arbeide når sola var gått ned. Men så var det den gongen eg ville tale om: Det var ein haust han gjekk ned og kjende på byggloa [13] om ho var tørr - det var seint utpå hausten - og han syntest ho ikkje var heilt tørr nok enno, men så høyrde han så tydelig det sa borte i ein haug:

"Køyr inn loa di du, i morgon snør det."

Han til å køyre det beste han kunne. Han køyrde til langt over midnatt, og han fekk inn loa, men morgonen etter låg det over ein sko djup snø."

"Ja, men det er ikkje alltid dei underjordiske er så snille, smed", sa ein av smågutane. "Korleis var det med ho som stal bryllaupsmaten på Eldstad og gløymde att hua si?"

"Jo, det skal eg seie deg", sa smeden, og hogg straks i med ei ny forteljing.

Dild datt i eld

"På Eldstad i Ullensaker var der ein gong eit bryllaup. Men på bryllaupsdagen hadde dei ikkje nokon bakaromn, og derfor måtte dei sende steikene bort i nabogarden, der dei hadde bakaromn, og steike dei der. Om kvelden skulle guten i bryllaupsgarden køyre heim med dei. Då han kom over ein av moane der, høyrde han ganske klart at det ropte:

"Høyr du, køyrer du fram til Eldstad,
Så sei ho Deld
at Dild datt i eld!"

Guten slo på og køyrde så det kvein om nasen på han, for det var kaldt i vêret og gildt sledeføre, og det same ropte det etter han fleire gongar så han mintest det vel. Han kom vel heim med godset sitt, og gjekk så fram for bordenden, der tenarane gjekk frå og til som dei hadde tid til og fekk seg noko å leve av.

"No då gut, har fanden sjølv skyssa deg, eller har du ikkje reist etter steika enno?" sa ein av folka i huset.

"Jo, det har eg", sa han, "der ser du ho kjem inn gjennom døra. Men eg slo på og let det gå alt det merra orka å spenne i, for då eg kom på moen, så ropte det:

"Høyr du, køyrer du fram til Eldstad,
Så sei ho Deld
at Dild datt i eld!"

"Å, det var barnet mitt det", ropte det i gjestebodsstua, og så fór ei av stad som om ho var galen, ho rende på den eine etter den andre og slo dei for skallen alle saman. Men til sist fall hatten av ho, og så fekk dei sjå det var ei hulder som hadde vore der. For ho hadde rapsa med seg både kjøt og flesk og smør og kake og øl og brennevin og alt det som godt var. Men ho var så forfjamsa over ungen at ho gløymde att ei sølvause i ølkaret og ikkje sansa at hatten fall av ho. Dei tok både sølvausa og hatten og gøymde på Eldstad. Og hatten var slik at den som hadde han på, han kunne ikkje noko døyeleg menneske sjå, utan han kanskje var synsk. Men om hatten er der enno, skal eg ikkje kunne seie for visst, for eg har ikkje sett han, og ikkje har eg hatt han på heller."

Huldrefolket for dei sterkt truande

"Ja, dei underjordiske er leie til å stele, det har eg alltid høyrt", sa gamle Berthe Tuppenhaugen. "Men verst skal dei vere i setertida; det er liksom ei lang høgtid både for huldrer og underjordiske. For mens seterjentene går og tenker på gutane sine, gløymer dei å krosse over mjølk og fløyte og annan bumat, og då tar huldrefolket alt det dei vil. Det er ikkje ofte at folk får sjå dei, men det hender då iblant, og det hende ein gong på Nebergsetra oppe i allmenningen her.

Det var nokre tømmerhoggarar eller vedhoggarar oppi der og hogde. Då dei så skulle gå fram til Nebergsvangen til kvelds, så ropte det til dei borti skogen:

"Hels ho Kilde at begge sønene hennar fór ille, at dei brende seg opp i soddgryta [14]."

Då hoggarane kom fram til setra, så fortalde dei jentene dette og sa: "Den tida vi skulle gå heim til kvelds og vi hadde fått øksa på nakken, så sa det borti skogen:

"Hels ho Kilde at begge sønene hennar fór ille, at dei brende seg opp i soddgryta."

"Å, det var barna mine det", skreik det inne i mjølkebua, og så kom det farande ut ei hulder med ei kolle [15] i neven, og kolla kasta ho så mjølka skvatt om dei."

"Folk fortel no så mykje", sa smeden, akkurat som om han nærte tvil om kor truverdig den forteljinga var, men det var visst berre av argskap over å ha blitt avbroten, no som han hadde fått munnen så godt på glid. Det fanst neppe nokon i heile bygda som var rikare på vedunderlege forteljingar om huldra og dei underjordiske enn han. Og i trua på desse vesena hamla han opp med dei sterkast truande. "Folk fortel så mykje", sa han, "Ein kan ikkje tru det alt. Men når det er hendt i eins eiga slekt, så får ein tru det.

"Det var ein alvorleg og truverdig mann"

Og no skal eg fortelje noko som har hendt svigerfar min. Det var ein alvorleg og truverdig mann, så det var nok sant det han sa. Han budde på Skroperud på Lodding-eiga i Ullensaker. Han heitte Jo. Han hadde bygt seg ei ny stue, han hadde to-tre kyr, feite og i god stand, og ein hest som var utmerkt framfor alle andre. Med denne hesten fór han ofte i skyss frå Mo til Trøgstad, og når det fall seg så, derifrå til Skrimstad og tilbake til Mo att. Og han brydde seg ikkje om korleis han fór med hesten, for hesten var og blei like feit. Skyttar var han også, og spelemann med. Ofte var han ute og spela, men heime kunne dei aldri få han til å røre fela. Om så heile stua var full av ungdom, nekta han like fullt å spele.

Men ein gong hadde det komme nokre gutar til han med lommeflasker og brennevin. Då dei hadde fått kallen lett rusa, kom det fleire til, og enda han sa nei i starten, så fekk han fela fatt til sist likevel. Men då han hadde spela ei stund la han ho bort, for han visste at dei underjordiske ikkje var langt borte, og at dei ikkje syntest om sånt spetakkel. Men gutane fekk han til å spele att, og slik gjekk det to-tre gongar. Han la fela bort, og dei fekk han til å ta ho fatt att. Til sist hengde han ho opp på veggen og svor på at han ikkje ville gjere eit strok med bogen meir den kvelden, og så jaga han dei ut alle saman, både gutar og jenter.

Då han hadde tatt til å kle av seg og stod i skjorteerma borte i skorsteinen og skulle tenne kveldspipa si med ein brann [16], så kom det inn eit følge av store og små så det yra i stua.

"No", sa Jo, "kjem de no igjen?" Han trudde det var dei som hadde vore inne og dansa. Men då han fekk sjå at det ikkje var dei, blei han redd, tok døtrene sine, som alt låg i senga, og slengde dei opp på golvet [17] – han var ein stor og sterk mann – og spurde: "Kva er dette for folk? Kjenner de dei?"

Jentene var søvntunge og sansa ikkje. Så tok han geværet ned av veggen og vende seg mot det følget som var komme inn og hytta til dei med børsekolben. "Dersom de no ikkje pakkar dykk vekk, så skal eg -" banna han - "føyse dykk ut slik at de ikkje skal vite om de står på hovudet eller beina."

Dei sette ut gjennom døra og huiskreik så den eine fór hovudstups over den andre, og han syntest det ikkje såg annleis ut enn ein hop grå garnnøste som trilla ut gjennom døra. Men då Jo hadde sett frå seg geværet og kom bort til skorsteinen att og skulle tenne på pipa si som hadde slokna, så sat det ein gammal mann på peiskrakken med eit skjegg så langt at det rakk heilt ned til benken, ja, det var over ein halv meter langt. Han hadde også ei pipe, og fór fram og tilbake med ein brann liksom Jo sjølv og skulle tenne på ho. Rett som det var, så slokna brannen, så tende han på att, og det blei ikkje annleis.

"Enn du", sa Jo, "høyrer du til same fantefølget du også? Kor er du frå?"

"Eg bur ikkje langt borte eg, du", svarte mannen, "og eg rår deg til at du passar deg og ikkje held slikt styr og larm heretter, elles gjer eg deg til ein fattig mann."

"No, kor bur du då?" spurde Jo.

"Eg bur her borte under tørkehuset, og hadde ikkje vi vore der, så hadde det nok stroke med for lenge sidan, for du har lagt svært på varmen iblant. Det har vore heitt der, og det er ikkje i betre stand enn at det fell over ende dersom eg set fingeren min bortpå det. No veit du det", sa han, "og pass deg etter denne dagen."

Aldri blei der spela til dans meir. Jo skilte seg ved fela si, og aldri fekk dei han til å røre noka anna etter den tida."

Under den siste delen av denne forteljinga hadde godseigaren halde ei svare romstering inne i stua. Skapdøra blei lukka opp og igjen, og det blei rasla med sølvtøy og nøkkelknippe. Ein kunne høyre og vite han var sysselsett med å låse inne all rørleg eigedom, frå sølvkruset til tobakksdåsen av bly. Nettopp som smeden hadde enda, gløtta han på døra, stakk hovudet ut med hua på det eine øyret og sa:

"Er du no ute med reglene dine og lyg att, smed?"

"Lyg?" sa smeden svært støytt. "Det har eg aldri gjort, for dette er sant. Eg er jo gift med den eine av dei jentene, og kona mi, Dorthe, ho låg sjølv i senga og såg den gamle skjeggkallen. Rettnok var dei jentene rare og liksom halvfjollete, men det kom av at dei hadde sett dei underjordiske", la han til med eit harmfullt blikk på godseigaren.

"Fjollete?" sa godseigaren, "ja, det trur eg nok. Det er jo du også når du ikkje er på ein kant [18], for då er du reint bindegal [19]. - Kom, smågutar, og gå opp og legg dykk, og sit ikkje her og høyr på det røret hans."

"Det må eg seie er dårleg sagt av deg, far", ytra smeden overlegent. "Sist eg høyrde det blei snakka fjolleri og røyr, var då De preika på Neberhaugen den syttande mai", føydde han til i same tonen.

"Forbanna sludder!" brumma godseigaren og kom stampande gjennom kjøkkenet med lyset i den eine handa og ein pakke akter og nokre aviser under armen.

"Å, vent litt far", sa smeden ertande, "og la smågutane få lov å vere her, så skal De også få høyre ein liten stubb. De har ikkje godt av å lese i lovboka støtt, De heller. Eg skal fortelje Dykk om ein soldat som blei gift med ei hulder. Det veit eg er sant, for eg har høyrt det av Gamle-Berthe, og ho er sjølv frå den bygda der det hende."

Godseigaren slo bister døra att, og ein høyrde han trampa oppover trappa.

"Ja ja, sidan kallen ikkje ville høyre, så får eg fortelje stubben til dykk då", sa smeden til smågutane, som ikkje lenger brydde seg om den bestefaderlige mynda når smeden lovde å fortelje eventyr.

Soldaten som blei gift med ei hulder

"For mange år sidan", tok han til, "budde det eit par gamle velståande folk på ein gard oppå Halland. Dei hadde ein son og han var soldat, og ein stor, vakker kar var han. På fjellet hadde dei ei seter, og ho var ikkje som seterstuene plar vere, men ho var pent og godt oppbygd, og det var både skorsteinsmur og tak og vindauge i ho. Her låg dei heile sommaren, men når dei reiste heim om hausten, hadde tømmerhoggarar og skyttarar og fiskarar og slike som ferdast i skogen ved dei tidene, lagt merke til at huldrefolk flytta inn der med buskapen sin. Og med dei var det ei jente som var så overvettes vakker at dei aldri hadde sett maken hennar.

Dette hadde sonen ofte høyrt tale om, og ein haust dei reiste heim frå setra, kledde han seg i full mundur, la soldatsalen på soldathesten både med pistolhylstra og pistolane, og så rei han dit opp. Då han kom i vrangbredda [20], var det sånn varme på i setra at det lyste ut gjennom alle mosefara, og då kunne han skjøne at huldrefolket alt var der. Så batt han hesten sin ved ein granlegg, tok den eine pistolen ut av hylsteret og lista seg sakte opp til vindauget og skotta. Der inne i setra såg han ein gammal mann og ei kjerring som var krokete og reint skrukkete av alderdom og så urimeleg stygge at han aldri hadde sett noko så stygt i sitt liv. Men så var det ei jente der, og ho var så herleg at han syntest han ikkje kunne leve om han ikkje kunne få ho. Alle hadde dei kurumper, og det hadde den vakre jenta også. Han kunne sjå at dei nyleg var komne, for det var nettopp rydda opp der. Jenta heldt på å vaske gamlestyggen mens kjerringa gjorde opp varme under den store primkjelen på peisen.

Rett som det var, støytte soldaten opp døra og skaut av pistolen like over hovudet på jenta, så ho tulla bortover golvet. Men i det same blei ho likså fæl som ho før hadde vore vakker, og fekk ein nase så lang som pistolhylsteret.

"No kan du ta ho. No er ho di", sa den gamle mannen. Men soldaten kunne ikkje flytte seg eit steg verken fram eller tilbake. Den gamle tok då til å vaske jenta, så blei ho noko likare: nasen minka sakte til det halve, og den stygge kurumpa blei bunden opp, men vakker var ho ikkje, det var synd å seie.

"No er ho di, staute soldat. Set ho no på salknappen og ri til bygda og hald bryllaup med ho. Men til oss kan du lage til det vesle kammerset i bryggerhuset, for vi vil ikkje vere saman med dei andre brudefolka", sa den gamle styggfanten som var far hennar. "Men når skåla går omkring, så kan du sjå ut til oss."

Han torde ikkje gjere anna; han tok ho med på salknappen og laga til bryllaup. Men før dei gjekk til kyrkja, bad bruda ei av brudejentene å stå vel bak ho, for at ikkje nokon skulle sjå at rumpa fall av når presten la handa på ho.

Så drakk dei bryllaup, og då skåla gjekk omkring, gjekk den unge mannen ut i kammerset der det var laga til for dei gamle huldrefolka. Den gongen såg han ingenting der, men då bryllaupsfolka var reist, låg der så mykje gull og sølv og så mange pengar at han aldri hadde sett så mykje rikdom før.

Det gjekk no både godt og vel i lang tid. Kvar gong det var framandlag, laga kona til for dei gamle ute i kammerset, og alltid låg det etter dei så mange pengar at dei til sist nesten ikkje visste kva dei skulle gjere av dei. Men stygg var ho og stygg blei ho, og kei var han av ho, og det var ikkje fritt for at han var litt slem iblant så at han tok til å slå og denge ho.

Ein gong skulle han til byen. Det var om hausten med berrfrost, og han skulle legge sko under hesten. Han gjekk då til smia, for han var ein dyktig smed sjølv. Men korleis han laga det, så blei skoen enten for stor eller for liten, og aldri ville skoen passe. Han hadde ikkje fleire hestar heime, og det lei med det skrei så det blei middag og det blei tida for kveldsmat.

"Kan du då aldri få lagt under den skoen?" sa kona. "Ikkje er du stort til mann, men du er nok enda kleinare smed. Det blir ikkje anna råd enn at eg får gå i smia og sko. Er skoen for stor, kan du jo gjere han mindre, og er han for liten, kan du jo gjere han større!"

Ho gjekk til smia, og det første ho gjorde var å ta skoen med begge nevane og rette han ut.

"Sjå her", sa ho, "slik skal du gjere." Så bøygde ho han saman som om han hadde vore av bly. "Hald no opp beinet", sa ho, og skoen passa så akkurat at den beste smed ikkje kunne laga han betre.

"Du er nok sterk i fingrane du", sa mannen og såg på ho.

"Synest du det?" sa ho. "Korleis meiner du det var gått med meg, dersom du hadde vore så sterk i fingrane? Men eg held for mykje av deg til at eg vil bruke kreftene mine på deg", sa ho.

Frå den dagen var han ein annleis mann imot ho."

"No synest eg vi kan ha høyrt nok for i kveld", sa gamlemor då forteljinga var slutt, og reiste seg.

"Ja, vi får vel til å rusle, sidan kallen har gått til ro", sa smeden og bad god natt, men han lovde smågutane å fortelje meir neste kveld, og tinga med dei om ein kvarttobakk.

Om ettermiddagen då eg var ute i smia hos smeden, skrådde [21] han sterkt, og det var alltid eit merke på at han hadde drukke brennevin. Om kvelden var han gått på bygda for å få meir. Då eg såg han att fleire dagar etter, var han mørk og ordknapp. Han ville ikkje fortelje noko, enda smågutane lovde han både tobakk og brennevin. Men jentene mumla om at dei underjordiske hadde fått fatt i han og slått han over ende i Asmyrbakken. Der hadde ein køyrar funne han liggande på morgonsida, og då snakka han over seg.

Ord

1. tiend: avgift til kyrkja som blei betalt med ein tidel av årsinntekta eller av årsavlinga (frå eldre forhold).
2. vadmål: grovt, tjukt ulltøy. Kjole (her:) mannsdrakt med knelang jakke eller frakk.
3. karde: reiskap med tettsitjande (jern)tindar til å reinske og kjemme ull med.
4. sval: gang, utbygg på sida av eller rundt (eldre) hus.
5. signekall: eldre mann, gubbe, som driv med signing og signekunstar (verning eller læking med magiske teikn og formlar, osv.).
6. heimehage: hage nær heimen, nær ved garden.
7. karde (verb): reinske og kjemme ull med (to) kardar.
8. varmebrann, brann: trestykke som brenn.
9. brann: trestykke som brenn.
10. brannete: mønstra.
11. hamn: beite(mark), hamnehage.
12. hage: (her:) hamnegang, inngjerda stykke beitemark.
13. lo: skoren og utreskt grøde, særleg av korn; korn, agner og halm til saman; kornavling tørke.
14. sodd: Kjøtsuppe.
15. kolle: kjerald utan øyre eller handtak; lågt trekjerald.
16. brann: trestykke som brenn.
17. golv: her, venteleg: golvet i det opne rommet (hemsen) ovanfor.
18. på ein kant: litt rusa.
19. bindegal: heilt gal; så gal at ein lyt bindast.
20. vrangbredd: (informert gjetting:) den motsette bredda av den bredda som seterhusa låg på om dei låg ved bredda av ei elv.
21. skrå: tygge tobakk.

Dumme menn og troll til koner