I oppveksten var eg mykje ute på sjøen saman med ein los som var ein av dei stautaste sjømennene eg har kjent. Dagane eg var saman med han, høyrer til dei kjæraste minna mine. Fri og glad som ein fugl flaug eg ut på bølgene; i ei lett sjekte fór vi for å skyte ender, ærfugl og kobbe mellom skjera. Og når han fekk eit skip å lose inn, seglde eg stundom båten heim aleine eller i følge med losguten. Sidan den tida har eg alltid lengta sterkt etter sjøen og det salte havet. Men i staden for å fortape meg i utrop over kor herleg sjølivet er, vil eg fortelje om ein tur vi gjorde saman då eg for nokre år sidan var på gjesting heime, og nettopp på den turen var det at den gamle vennen min fortalde den historia eg no vil fortelje:

Vi var altså nokre dagar ute ved dei yttarste havskjera. Vi seglde med dekksbåten, ein stor hvalerbåt. Besetninga var Rasmus Olsen (det heitte vennen min), losguten og eg. Ei morgonstund i grålysninga stod vi ut til havs for å dorge makrell. Det var svak frålandsbris som knapt nok klarte å lette den tunge skodda som ruga over skjera og dei nakne berga. Oppskremde flagra måsane omkring oss med dei håse skrika sine, ternene utstøytte skingrande "tri egg!" og tjelden det spottande "klikk klikk!" som har fått så mang ein bommande skyttar til å smile.

Over den blygrå havflata som berre sjeldan blei oppliva ved ei alke, ein teist, ein ærfuglflokk eller ei stønnande nise, hang lufta disig og tett. Rasmus sat sjølv i akterluka ved roret, mens guten snart var forut, snart akter, etter som det trongst. Rasmus var ein høg, svær mann med brunbarka og vêrbite fjes. Uttrykket var godmodig, men i djupet av dei grå, kloke auga låg eit alvor og noko visst forskande, som vitna om at han var van med å gå faren inn på livet og sjå djupare i tinga enn smilet om munnen og dei spøkjande orda han ofte førde på tunga, syntest å tyde på. Som han sat der med ein sydvest ned over øyra i ei sid, gulgrå kalmukkskofte, verka skikkelsen hans i den tette morgonlufta nesten overnaturleg stor, og ein kunne gjerne falle på den tanken at ein hadde for seg ein gjengangar frå vikingtida - men i vikingtida brukte dei ikkje tobakk. Det gjorde Rasmus Olsen, og det til gagns.

"Det er ikkje så mykje vind at han kan blåse ei barkeskute over ende i ein rennestein", sa Rasmus og bytte skråa med ei lita svartrøykt kritpipe mens han kika ut til alle kantar. "I går kveld ved solnedgang var det fullt av dei greiaste vindskyene, men no er det ikkje ein hattfull."

Losguten, som heldt utkik framme og arbeidde med styrbords åre for å støtte for avdrift sidan straumen gjekk vestover, svarte at han syntest det letna forut.

"Nei, det er ikkje solgangsvêr", svarte Rasmus, "det kjem ikkje før det lir på dagen, men då kan vi få meir enn vi vil ha for makrellens skuld."

Der kom likevel snart eit friskare drag i lufta, så at vi kunne halde kursen utan hjelp av årene, og no glei vi raskt ut mot havet. Skodda forsvann etter kvart og let oss sjå den blå kystlinja med dei nakne holmane, men framfor oss låg havet endelaust vidt og raudna for morgonsola. Landvinden hadde nok makt enno, men dess høgare sola steig, dess friskare bles det opp frå havet. Dei stigande skoddeflaka la seg som eit teppe inn over landet. No var det stiv makrellkuling. Vi var snart inne i makrellstimen. Snøra kom ut, og den eine fisken beit etter den andre så det dirra i heile snøret, under ofselege sprell og rykk blei desse sølvblanke havbarna bringa opp.

Men gleda varte som vanleg ikkje særleg lenge. Utpå dagen auka kulingen meir og meir. Havet sette inn, sjøane voks. Til sist stod snøra stramme, og blysøkka hoppa bort over bølgetoppane mens brottsjøar braut over det vesle nøtteskalet vårt og sende skum og sprøyt høgt over segl og mast. Snøra blei tatt inn. Losguten sat i storluka, dingla med beina og kika av gammal vane snart hit, snart dit. Stundom var han nede i rommet og såg på uret sitt, som låg i ei stor raudmåla skipskiste.

"Ja, den kista og den klokka", sa Rasmus med eit smil og ein nikk, "dei held han av, og det gjer han rett i. For hadde ikkje dei vore, så låg han og grov småstein på havbotnen."

Eg bad om nærare forklaring;, og han fortalde: "Det var i fjor i oktober månad. Det stod inn med svært vêr, det var med nød eg kunne halde sjøen, men eg blei då ute, og han var med. Til sist praia eg ein hollending og kom om bord i han, men eg tenkte begge delar om båten og guten. Tankane mine var ikkje der dei skulle vere, for kvart augeblink kika eg etter båten og guten, og til sist såg eg han fekk ein brottsjø akter så han blei letta opp og gjekk framover og under. Borte var han.

Vi kunne ikkje hjelpe om skipperen hadde vilja; det var for langt unna. Eg bad for meg sjølv og tenkte eg aldri skulle sjå han meir. Men den første eg møtte då eg kom heim, det var guten. Han var kommen heim lenge før han, enn eg. Han tok opp klokka si og viste meg ho og sa: "Eg har berga klokka, far, og ho går enno."

No gudskjelov, tenkte eg, at du er frelst. Ein båt blir det vel råd til att, enda han hadde kosta meg to hundre og femti dalar, og splitter nye segl var det på han. - Korleis han blei berga? - Jo, det gjekk såleis til - ja, ja, du småen", sa han til guten, som lo til han og dingla sterkare med beina, "den druknar ikkje, som skal bli hengt. Det kom ein brigg som hadde heime straks nordanfor her. Med eitt høyrde dei eit skrik. Nokre sprang forut, men der var det ingenting på ferde, for dei tenkte minst på at det var utanbords. Men best det var, høyrde dei skriket rett under baugen, og då kapteinen sjølv kom forut og såg utover, sat guten på skipskista og heldt klokka si i den eine handa høgt over bølgene. Det var så vidt at kapteinen fekk gitt eit vink til mannen til rors så dei ikkje seglde om bord i han, og dei fekk lagt bi og stukke ut ein ende og halt han opp."

Då det lei utpå dagen, løya vinden av og vi fekk enkelte fiskar att, mens passiaren gjekk livleg. "Ja, ja", sa han og rista litt på hovudet mens han slo eld på pipa igjen. "Det brygger til noko der sørpå. Den gufsen vi fekk, var berre ein morgondram. Han skal sjå vi får traktement; sjølv fisken veit om det. Han nappar ikkje meir, og fuglane er redde: - Høyr, kor dei kveser og skrik og søker inn under land. Det blir retteleg trollkjerringvêr til kvelds. Nei, sjå på den! Tumlar ho ikkje så nær at - Gud hjelpe meg kunne eg ikkje gjerne -" spytte på ho, ville han ha sagt, men i det same knalla børsa mi. Eg hadde kasta ho til auget og trykt av på ei nise som velta seg opp mellom bølgene tett ved oss. Då ho blei treft, slo ho så ofseleg med halen at vatn og skum blei piska opp i ein liten foss på høgde med masta, og oversprøyta og gjennomvæta oss alle.

"Den trollkjerringa trur eg ikkje skal sende oss noko vêr", sa eg då eg såg at vatnet blei farga raudt av blod. Straks etter kom ho opp, pusta og stønna og vende buken i vêret. Rasmus var ikkje sein til å hogge båtshaken i, og eg hjelpte han å hale ho inn i båten. Han var svært nøgd for den tranen han skulle få, snudde det tunge dyret frå den eine sida til den andre, kjælte for det som for eit reivbarn og forsikra at det var eit smekkfeitt vasstroll som skulle vere velkomme til støvlesmørjing og lampelys.

Mens vi prata om troll og trollkjerringar, dukka ei underleg trollkjerringhistorie opp i minnet mitt. Eg trudde eg hadde høyrt ho av Rasmus i barndommen min, men ho stod så dunkelt for meg at eg ikkje ein gong visste om det var noko eg hadde høyrt eller drøymt. Eg spurde Rasmus om han hadde fortalt meg ei historie om tre trollkjerringar.

"Å den", svarte han og lo, "det er av det slaget som blir kalla skipperløgner no til dags, men i gamle dagar trudde dei det som fadervår. Gamle bestefar fortalde meg den soga då eg var smågut, men om det var bestefaren eller oldefaren hans som var kahyttsguten i soga, det kan eg ikkje hugse. Nok er det, det gjekk slik til:

Dei tre brottsjøane

Bestefars bestefar eller oldefar hadde fare med ein skipper som jungmann [1] heile sommaren, men då dei skulle ut på haustreise, fekk han ein ank [2] på seg, og ville ikkje vere med. Skipperen syntest godt om han, for enda han var berre ein framslenging, hadde han god forstand på alle ting om bord. Han var ein stor og sterk gut og ikkje redd for å henge i når det skulle takast eit tak. Han gjorde nesten teneste for ein fullrøynt, og morosam var han jamt så han heldt liv i dei andre. Derfor ville skipperen nødig vere av med han. Men guten hadde slett inga lyst til å ri på blåmyra [3] om haustkvelden. Likevel skulle han bli om bord til dei hadde lasta og var klare til å segle.

Ein søndag som mannskapet hadde landlov og skipperen var oppe hos ein skogbonde for å handle smålast og splittved til litt dekkslast - det var vel for å omsette sjølv, kan eg tenke - skulle guten passe skuta. Men det må eg ikkje gløyme, denne guten var fødd på ein søndag og hadde funne eit firkløverblad. Derfor var han synsk, han kunne sjå dei usynlege, men dei kunne ikkje sjå han."

"Ja, ja, det blir stygt vêr", avbraut Rasmus seg sjølv i det han reiste seg opp og skygga med handa for auga for å kunne stire sørover utan å bli blenda av dei solglimta som no fall på dei lange, blanke bølgene. "Sjå, kor det trekker opp. Det kjem tore og lyneld. Best å vende i tide. No har vi ikkje eit vindblaff att. Vi ligg her i daudevatnet og driv som ein høysekk. Men reve [4] må vi før han [5] kjem på oss. Kom Jon!"

Mens revinga stod på, tok eg roret og såg ut etter vêret. Det var blankt og nesten stille. Vinden hadde lagt seg, men båten duva på underdønningen. Fjernt i sør stod ein skarpt avskoren, mørk banke. Først hadde vi sett han som ei smal rand som smelta saman med himmel og hav, men etter kvart heva han seg som ein vegg eller eit teppe som snart fekk ein bord av tunge, strågule, vridne og samanrulla toreskyer ovatil. I enkelte augeblink blei skyteppet lysare eller meir gjennomsiktig. Det såg ut som éin gjekk med lys bakanfor. Nokre glimt såg vi ikkje, men vi høyrde ei fjern, svak rulling som eg i starten trudde kom frå bølgene.

"No", sa Rasmus då han hadde slått eld på pipa og tatt roret att.

Guten høyrde det snakka inni rommet.

"Guten var altså synsk, og rett som han sat framme i folkelugaren, høyrde han det snakka inni rommet. Han kika gjennom ei sprekke, og så såg han at det sat tre kolsvarte ramnar på mellomdekksbjelkane der inne, og dei snakka om mennene sine. Alle var dei leie av dei og ville ta livet av dei. Det var greitt å skjøne at det var trollkjerringar som hadde skapt seg om.

"Men er det sikkert at det ikkje er nokon som høyrer oss her?" sa den eine av desse ramnane. Guten kunne høyre på målet at det var kona til skipperen.

"Nei, du ser jo det", sa dei andre to, som var konene til første- og andrestyrmannen, "her er ikkje ei mors sjel om bord."

"Ja, så vil eg seie eg veit ei god råd til å bli av med dei", tok skipperkjerringa til ords att og hoppa nærare bort til dei to andre. "Vi kan gjere oss til tre brottsjøar og slå dei over bord og søkkje skuta med mann og mus."

Ja ja, det syntest dei andre var ei god råd. Dei sat lenge og snakka om dagen og farvatnet. "Men det er vel ingen som høyrer oss?" sa skipperkona igjen.

"Du veit jo det", svarte begge dei andre.

"Ja, for det finst ei råd imot det, og blei den råda brukt, blei det dyrt for oss. Det kom ikkje til å koste oss mindre enn liv og blod."

"Kva er det for ei råd, søster?" spurde den eine styrmannskona.

"Ja, men er de visse på at ingen høyrer oss? Eg syntest det rauk i folkelugaren."

"Du veit det, vi har kika i kvar krok. Dei har gløymt å kare elden ned på byssa. Derfor ryk det", sa styrmannskonene. "Sei det berre."

"Dersom dei kjøper tre famnar [6] bjørkeved", sa trollkjerringa, "men dei må vere fullmålte og upruta - og kastar den eine famnen ut tre for tre når den første sjøen kjem, og den andre famnen tre for tre når den andre kjem, og den tredje famnen tre for tre når den tredje kjem, så er det ute med oss."

"Ja, det er sant, søster, då er det ute med oss! Då er det ute med oss!" sa styrmannskonene. "Men det er det ingen som veit", ropte dei og lo høgt. Og då dei hadde gjort det, flaug dei opp gjennom storluka og skreik og klunka som tre ramnar.

Då dei skulle segle, ville guten på liv og daud ikkje vere med. Alt det skipperen snakka for han og lovde han, så hjelpte det ikkje. Han ville ikkje vere med på nokon måte. Til sist spurde dei om han var redd sidan det lei på hausten, og heller ville sitte i kakkelomnskroken bak skjørta til mor. Nei, sa guten, det var han ikkje, og han trudde aldri dei hadde sett slike landkrabbestrekar av han. Det skulle han vise dei også, for no ville han gå med. Men det ville han sikre seg, at det blei kjøpt tre fullmålte femner bjørkeved, og at på ein bestemt dag fekk han kommandere som om han sjølv var skipper. Skipperen spurde kva det skulle vere for narreri, og om han hadde høyrt at ein jungmann nokon gong hadde vore betrudd å kommandere eit skip. Men guten svarte det kunne vere det same; ville dei ikkje kjøpe tre femner bjørkeved og lystre han ein einaste dag som om han var kapteinen, - dagen skulle både skipperen og mannskapet få vite i førevegen - så sette han ikkje foten sin om bord i skuta meir, og enda mindre skulle nevane hans lukte bek og tjøre der.

Skipperen syntest at dette var underleg, og at det var ein rar gut, men gav etter til sist, fordi han no endeleg ville ha han med. Og han tenkte vel også at han nok skulle klare resten når dei kom til sjøs. Styrmannen meinte det same, han. "Å, la han få kommandoen! Ber det for langt i le [7], får vi gi han ei handsrekking", sa han. No, bjørkeveden blei kjøpt, velmålt og upruta, og dei seglde.

Då dagen kom då jungmannen skulle vere skipper, var det stilt, vakkert vêr. Men han purra all mann ut til å reve [8] og beslå [9] segla så dei ikkje låg for anna enn stumpane [10]. Og det var nett då hundevakta [11] var forbi og dagvakta skulle settast. Både skipperen og mannskapet lo og sa: "No kan vi merke kven som har kommandoen. Skal vi ikkje beslå stumpane også?"

"Ikkje enno", sa jungmannen, "men om eit lite bel."

Rett som det var, kom det over dei ei bye så heftig at dei trudde dei skulle kantre, og hadde dei ikkje beslått og rive, hadde dei ikkje vore å spørje om at dei hadde gått under då den første brottsjøen styrta over skipet. Guten kommanderte dei til å kaste ut den første famnen med bjørkeveden, men trestykke for trestykke, eitt om gongen, aldri to, og ikkje måtte dei røre dei andre to famnane. No var dei flinke til å lystre kommandoen hans, og dei lo ikkje lenger av han, men kasta bjørkeveden ut tre for tre. Då siste gjekk, høyrde dei eit stønn som av nokon som ligg og dregst med dauden, og med det same var bya forbi.

"Gudskjelov!" sa mannskapet. - "Det skal eg seie og stå ved for reiarlaget, at du har frelst skip og ladning", sa skipperen.

"Ja, det er bra nok, men vi er ikkje ferdige enno", sa guten, "det kjem snart verre", og han kommanderte dei til å beslå kvar klut [12] så nær som stumpen av store merssegl. Den andre bya kom enda hardare enn den første, og ho blei så sterk og hard at heile mannskapet blei reint forskrekka. Då ho var på det hardaste, sa guten at dei skulle kaste den andre vedfamnen over bord, og det gjorde dei; dei kasta han trestykke for trestykke og akta seg for å ta noko av den tredje. Då det siste treet gjekk, høyrde dei eit djupt stønn att, og så stilna det av. "No har vi ein dyst igjen, den verste", sa guten og kommanderte kvar mann på sin post, og skuta gjekk berre for takkel og tau [13].

Den siste bya kom verre enn begge dei førre: skuta krengde så dei trudde ho ikkje skulle reise seg meir, og sjøane braut over dekk og skanse [14]. Men guten kommanderte dei til å kaste ut den siste vedfamnen, tre for tre, og ikkje to om gongen. Då det siste treet gjekk, høyrde dei eit djupt stønn som av nokon som døyr ein tung daude, og då det stilna av, var sjøen farga med blod så langt dei kunne sjå.

Då dei kom over, talde skipperen og styrmennene om at dei ville skrive til konene sine. "Det kan de gjerne la vere", sa guten, "for de har ingen koner meir."

"Kva er det for snakk? Har vi ingen koner?" sa skipperen. - "Har du kanskje gjort ende på dei?" sa styrmannen.

"Å nei, vi har vore like gode om det alle saman", svarte guten, og så fortalde han kva han hadde høyrt og sett den søndagen han passa skuten då mannskapet hadde landdag og skipperen handla smålast hos skogbonden.

Då dei kom heim, fekk dei høyre at konene deira var blitt borte dagen før uvêret, og sidan har ingen verken høyrd eller spurt dei."

Mens Rasmus fortalde desse og andre historier, tok det til å li mot kveld. Uvêret nærma seg sakte og steig høgare på himmelen som eit mørkt forheng. Lyna glimta snart ned mot havet, snart bukta dei seg som vassrette slangar og danna flammefrynser om rike foldekast av sky-forheng, snart gjorde dei det heile gjennomsiktig som flor og musselin. Enno var uvêret fjernt; tora slo svakt, og havet rulla så langt vi kunne augne, berre lange, blanke bølger. Men det var farga som blod og vin, for sola gjekk ned i raude stormskyer, og fargane blei oppfanga i havspegelen. Men det var tydeleg nok at vi ikkje skulle unngå vêret. Bølgene voks, straumen dreiv oss mot land, og berre av og til kom det eit vindpust som fylte seglet.

Ved siste dagslys såg vi fjernt ved himmelranda ei svart stripe: Mens ho kom nærare, gjekk det ei kvit rand av piska skum framfor ho, og stormen og natta var over oss. Som ein pil fór båten av stad, og det varte ikkje lenge før vi var ved dei yttarste skjæra, der sjøfuglane, oppskremde av dei hyppige lynglimta og toreskralla, kveste og skreik og flagra omkring i mengder som kvite skyer. Men skrika lydde håst og svakt gjennom brenningane. Holmane og skjera tok vel litt av for den fæle sjøgangen, men lengre inne mot land, der heile havet stod på, voks han att, og i lynglimta såg vi høge, skummande brenningar langs heile kysten, og drønnet av dei tora i øyra våre.

Rasmus heldt skarpt utkik i dette mørket, som verka ugjennomtrengelig, syntest eg. Eg kunne ikkje skimte anna enn det breie, kvite skumbandet som vi nærma oss med truande fart. Omsider oppdaga eg eit lite mørkt punkt som vi stemna imot, og få minutt etter fór vi mellom brot og brann inn gjennom det smale sundet under Ullerhovudet, og nådde lukkeleg inn i den trygge hamna, der pyntar og høge berg luna mot vind og bølger."

Ord

1. jungmann: ung sjømann med grad mellom dekksgut og lettmatros.
2. ank: uro, otte.
3. ri på blåmyra: segle på havet.
4. reve: minke (segl) med hjelp av rev, Rev: strimmel i segl som kan bindast opp med tau (for å gjere seglflata mindre).
5. "han": "vêrmannen". Skikken med kvinnenamn på uvêr kjem ikkje frå vêrharde strok her i landet. Særleg i målføra vest og nord i landet er det vanleg å bruke pronomenet han om vêret og nokre andre naturfenomen: "han regnar, han grånar, han tetnar til, han tjuknar, det dryp utor han, han friskar på, han blæs, han spaknar", og så vidare. Det kan også gjelde vindretning og sjø - og tid, som i "han vårast". [Statsspråk nr 1, 2012, s. 2]
6. famn: (her:) mengde ved som svarer til ei vedlengde på 0,6 m og eit stabelmål på 2 x 2 m, dvs eit volum på 2,4 m3. Og eldre mål: 1 alen x 6 fot x 6 fot, dvs 2,22 m3.
7. le: side (av eit fartøy) som vender ifrå vinden. Lo er andre sida. I le: på den sida som vender frå vinden.
8. reve: minke (segl) med hjelp av rev. Eit rev er her ein strimmel i segl. Han kan bindast opp med tau for å gjere seglflata mindre. Ta rev i segla er eit fast uttrykk.
9. beslag: grant tau til å beslå segl med - Å beslå er å rulle eit segl saman på råa og surre det med beslag. Og ei rå på seglskip er ein rund bom som sit på tvers av mast og gir feste for råsegl, dvs firkanta segl festa til ei rå.
10. stump: undre merssegl, og merssegl er råsegl på midtre delen av masta på seglskip.
11. hundevakt: vakt frå midnatt til kl. 4 på fartøy.
12. klut: segl (o.a.)
13. for takkel og tau: drive utan segl.
14. skanse: attarste del av øvste dekket på større fartøy; akterdekket.

Skrinet med det rare i

Det var ein gong ein liten gut som gjekk på ein veg. Då han hadde gått eit stykke, fann han eit skrin. "Det er visst noko retteleg rart i det skrinet", sa han ved seg sjølv. Men korleis han snudde og vende på det, var han ikkje god for å få det opp. "Det er nok noko retteleg rart det", tenkte han.

Men då han hadde gått eit stykke til, fann han ein liten nøkkel. Så blei han trøytt og sette seg ned. Då tenkte han det skulle vere moro om nøkkelen passa til skrinet, for eit lite nøkkelhol var det på det. Så tok han den vesle nøkkelen opp av lomma si. Først bles han i nøkkelpipa, og så bles han i nøkkelholet. Så sette han nøkkelen i nøkkelholet og vrei rundt.

"Knepp!" sa det i låsen, og då han tok i lokket, var skrinet ope. Men kan du gjette kva det var som låg i skrinet?

Det var ei kalverumpe.

Og hadde kalverumpa vore lengre, hadde eventyret vore lengre også.