Svartspetthann (ein hakkespett) med tre ungar i reiret. I Noreg hekkar sju hakkespett-artar.

I dei gamle, gode dagane då Vårherre og Sante-Per gjekk og vandra her på jorda, kom dei ein gong inn til ei kone som sat og bakte. Ho heitte Gjertrud, og hadde ei raud hue på hovudet. Sidan dei hadde gått lenge og var svoltne begge, bad Vårherre ho så vakkert om ei lefse å smake på. Ja, det skulle han då få. Men eit bitte lite emne tok ho og kjevla ut. Det blei likevel så stort at det fylte heile den runde bakstehella [1]. Nei, så blei den lefsa for stor. Den kunne han ikkje få. Ho tok eit enda mindre emne, men då ho hadde bakt det ut og breidd det på den runde jernplata, blei den lefsa også for stor. Den kunne han heller ikkje få. Tredje gongen tok ho eit enda mindre emne, eit ørande lite eitt. Men også denne gongen blei lefsa altfor stor.

"Så har eg ikkje noko å gi dykk", sa Gjertrud. "De får like så godt gå att utan smakebit, for lefsene blir for store alle saman."

Då blei Vårherre vreid og sa: "Fordi du unnte meg så ille, skal du ha den straffa at du skal bli til ein fugl og ta den tørre føda di mellom bork og ved og ikkje få noko å drikke oftare enn kvar gong det regnar."

Og ikkje før hadde han sagt det siste ordet, så blei ho til gjertrudsfuglen [2], og flaug frå bakstefjøla [3] opp gjennom pipa. Og enno den dagen i dag kan ein sjå ho fly omkring med den raude hua og ganske svart over heile kroppen, etter det at pipa sverta ho. Ho hakkar og pikkar støtt på trea etter mat, og pip mot regnvêr, for ho er alltid tørst, og då ventar ho drikke.

Ord

1. bakstehelle: rund plate av jern eller stein til å steike (flatbrød) på.
2. gjertrudsfugl: det same som svartspett (ein hakkespett).
3. bakstefjøl: bord til å elte og kjevle ut deig på.

Vêren og grisen som skulle til skogs og bu for seg sjølv

Det var ein gong ein vêr som stod på gjø-sti [1] og skulle gjere seg feit. Derfor levde han vel og blei både mett og stinn av alt det som godt var. Rett som det var kom budeia og gav han meir: "Et no, vêr, for du skal ikkje vere lenge her, i morgon skal vi slakte deg", sa ho.

Det er eit gammalt ord at kjerringråd skal ingen forsmå, og råd og drikk blir det gitt for alt så nær som dauden, "men kanskje det skal bli ei råd [2] for dauden også denne gongen", tenkte vêren med seg sjølv.

Så åt han tett, og då han var god og mett, stonga han ut døra og strauk sin veg bort i grannegarden. Der gjekk han til grisehuset, til ein gris han var blitt så vel kjent med i marka. [3] Sidan hadde dei støtt vore vennar og vel forlikte. "God dag, og takk for sist", sa vêren til grisen.

"God dag, og sjølv takk for sist", sa grisen.

"Veit du korfor du har det så godt og dei gjør og steller deg så vel?" sa vêren.

"Nei, nei", sa grisen.

"Mange munnar tømmer snart ei tønne, må vite: Dei vil slakte deg og ete deg", sa vêren.

"Vil dei det?" sa grisen, "Signe maten når dei har ete!" sa han.

"Vil du som eg, fer vi bort i skogen, bygger hus og bur for oss sjølve. Ein sit alltid best på eigen benk", sa vêren.

Ja, det ville grisen også. "Det er fagnad i fint følge", sa han. Og så la dei i veg.

Då dei hadde fare eit stykke, møtte dei ei gås.

"God dag, godtfolk, og takk for sist", sa gåsa. "Kor skal det folket [4] hen, som fer så fort i dag?" sa ho.

"God dag att, og sjølv takk for sist", sa vêren. "Vi vil til skogs og bu for oss sjølve, for i eigen heim er kvar mann herre", sa han.

"Kunne eg ikkje få vere med, eg også?" sa gåsa. "Godt lag gjer stuttare dag", sa ho.

"Med sladder og snadder bygger ein verken hus eller hytte", sa grisen. "Kva skulle du gjere då?"

"Med råd og lempe kjem eit kryp så langt som ei kjempe", sa gåsa. "Eg kan nappe mose og dytte i veggfara [5] så huset blir tett og varmt."

Ja så skulle ho få lov til å vere med, for grisen ville gjerne ha det godt og varmt.

Då dei hadde gått eit stykke til – gåsa kunne ikkje fare så fort ho – så møtte dei ein hare som kom hoppande ut av skogen.

"God dag, godtfolk, og takk for sist!" sa haren. "Kor langt skal de labbe i dag?" sa han.

"God dag att, og sjølv takk for sist", sa vêren. "Vi vil til skogs og bygge hus og vere for oss sjølve Når borte er prøvd, er heime best", sa han.

"No har eg jo hus i kvar buske, hus i kvar buske", sa haren. "Men eg har så ofte sagt om vinteren at lever eg til sommaren så bygger eg meg eit hus – så eg kunne mest ha hug til å vere med og tømre opp eit til sist, eg også", sa han.

"Ja, skulle vi komme retteleg i klemme, så laut vi vel ta med deg til bikkjeskremme", sa grisen, "for du kunne jo ikkje hjelpe oss å bygge på huset."

"Den som i verda skal vere, får alltid noko å gjere", sa haren. "Eg har tenner til å gnage pluggar med og labbar til å slå dei i veggen med, så eg kan gjere full rett for ein tømmermann. God reiskap gjer godt arbeid, sa mannen, han flådde merra med navaren", sa haren.

Ja, så skulle haren få lov til å vere med og bygge på huset, det var ikkje å spørje om, det.

Då dei kom eit stykke lenger fram, møtte dei ein hane.

"God dag, god dag, godtfolk, og takk for sist!" sa hanen. "Kor skal det folket fare hen i dag?" sa han.

"God dag att, og sjølv takk for sist", sa vêren. "Vi vil til skogs og bygge hus og vere for oss sjølve. For den som ute skal bake, mister både kol og kake", sa han.

"Ja", sa hanen, "betre å bygge sitt eige bu enn å sitte på framand pinne og glo. Og heime er hanen rikast", sa han. "Kunne eg komme i så fint følge, skulle eg også ha hug til å fare til skogs og bygge hus."

"Ja flakse og gale, det hjelper til å smale [6], men ein kjeft på eit skaft hogger ikkje noko laft [7]", sa grisen. "Du kan jo ikkje hjelpe oss å bygge huset", sa dei.

"Det er ikkje godt å strekke til der det verken er hund eller hane", sa hanen, "eg er tidleg vaken og tidleg til å vekke."

"Ja, morgonstund har gull i munn: La han få vere med!" sa grisen, han var støtt den stridaste storsovaren han. "Søvnen er ein stor tjuv; han stel halve tida [8]", sa han.

Så fór dei til skogs i flokk og i følge og bygde huset: Grisen hogde tømmer, og vêren køyrde det fram; haren var tømmermann og gnog pluggar og hamra i veggar og tak; gåsa nappa mose og dytta i veggfara; og hanen gol og passa på så dei ikkje forsov seg om morgonen. Då huset var ferdig og taket nevertekt og torvlagt [9], så levde dei for seg sjølve og hadde det både godt og vel. "Det er godt både i aust og vest, men enda er heime best", sa vêren.

Men eit stykke lenger borti skogen var det eit ulvehi som det budde to ulvar i. Då dei fekk sjå det var komme opp eit nytt hus i grannelaget, ville dei vite kva det var for folk dei hadde fått til grannar. For dei tenkte som så: god granne er betre enn bror i framand land; og betre er det å bu i ei god grend enn å vere vide kjent.

Så gjorde den eine seg eit ærend, gjekk inn og ville låne varme til pipa si. Med det same han kom inn gjennom døra, klemte vêren til han så han stupte på hovudet bort i peisen; grisen til å hogge og bite, gåsa til å kvese og klype; hanen oppå hanebjelken til å gale og smale; og haren blei så reint forskremt at han fór både høgt og lågt og trampa og trakka i alle krokar.

Langt om lenge kom ulven ut att.

"No, grendskap gjer kjennskap", sa han som stod att utanfor. "Du kom vel til paradis på slette marka, sidan du blei så lenge? – Men korleis gjekk det med varmen, du har jo verken røyk eller pipe?" sa han.

"Ja, det var ein artig pipevarme og eit artig selskap", sa han som hadde vore inne. "Slikt folkeferd har eg aldri vore ute for før. Men som ein søker lag til, så får ein ære til, og uventa gjest får uvand kost", sa ulven. "Då eg kom innanfor døra, dreiv skomakaren til meg med leistesekken så eg rauk på hovudet like fram i smieavlen [10]; der sat to smedar; dei bles og dei kveste med belgen, og klipte og slo med gloande tenger og stenger så dei tok kjøtstykka ut av skrotten på meg. Skyttaren fór og ramla og leita etter børsa si, men lykka var at han ikkje fann ho. Og så sat det ein oppunder taket og flaksa og gol: hekt kroken i han, drag han hit, skreik han. Men hadde han fått tak i meg, hadde eg visst aldri komme levande ut."

Ord

1. gjø-sti: (a) gjø: fôre, mate (husdyr) for å gjere feit; feite opp. (b) sti: inngjerding (brukt berre i samansetningar), som svinesti
2. råd (f): utveg, hjelp.
3. gris i marka: Grisane gjekk gjerne utandørs til hausten før i tida.
4. "Det folket": gammal, indirekte snakkemåte for "de". Tilsvarande: "Kor skal ho hen?" for "Kor skal De/du hen?" i tovegs samtalar.
5. veggfar: i eit laftehus er eit far er ein omgang samanfelte veggstokkar rundt. Gåsa seier ho kan tette og gi isolasjon mellom stokkane.
6. smale: bråke.
7. laft: samanfelling av veggstokkar i eit laftehus; lafta veggflate.
8. søvnen: Djup og god søvn er ein framifrå hjelpar og ingen uting - ingen tjuv. Vaksne treng 7 1/2 til 8 timar nattesøvn i gjennomsnitt – nokre mindre, andre meir. (Epstein og Mardon 2008:28)

   Folk treng altså ikkje like mykje søvn. Noko heng saman med alder, og noko med sjukdom, og noko heng saman med at folk er ulike på fleire måtar. Dessutan treng barn jamt meir enn vaksne.

   Tap av lang nok og god nok søvn i fleire veker i strekk kan ein etter kvart bli rørete og verre av, men dette går til vanleg over om ein får sove godt ut. Det er mykje forsking på søvn. (Jf. Horne 2006).

9. tekke: legge tak på eit hus. I dette tilfellet med never lag på lag så regnvatnet renn av, og så torv (graslag med røter og mold) oppå det att.
10. smieavl: eldstad i smie.

Døme på laftehus. Staut inngangsportal.