| |||||
|
| Reservasjonar | Innhald |
|
Kverna som står og mel på havbotnenEin gong i gamle, gamle dagar var det to brør, den eine var rik og den andre fattig. Då julekvelden kom, hadde den fattige ikkje matsmulen i huset, verken av surmjølk eller brød, og så gjekk han til bror sin og bad om litt til jul i Guds namn. Det var vel ikkje første gongen broren hadde måtta gi han, men broren var nøye støtt, og blei ikkje vidare glad i han no heller. "Vil du gjere det eg bed deg, skal du få ei heil fleskeskinke", sa han. Det lovde stakkaren på flekken og takka til. "Der har du ho. Reis så beint til helvete [1]!" sa den rike og kasta fleskeskinka bort til han. "Ja, det eg har lovt, får eg halde", sa den andre, han tok skinka og la av stad. Han gjekk og han gjekk heile dagen, og i mørkninga kom han ein stad der det lyste så gildt. Her skal du sjå det er, tenkte mannen med skinka. Ute i vedskjulet stod ein gammal mann med langt kvitt skjegg og hogde juleved. "God kveld!" sa han med fleskeskinka. "God kveld igjen! kor skal du hen så seint?" sa kallen. "Eg skal nok til helvete, dersom eg er på rett veg", svarte fattigmannen. "Jo, du har gått rett nok, det er her", sa den andre. "Når du no kjem inn, vil dei alle kjøpe fleskeskinka di, for flesk er sjeldan kost i helvete. Men du skal ikkje selje ho med mindre du får den handkverna som står bak døra, for ho. Når du kjem ut att, skal eg lære deg å stille kverna, ho er nyttig til noko av kvart, ho." Ja, han med skinka takka for god rettleiing, og banka på hos fanden. Då han kom inn, gjekk det som den gamle mannen hadde sagt: Alle djevlane, både store og små, kringsette han som maur og makk, og den eine baud over den andre på fleskeskinka. "Rett nok skulle kona og eg hatt ho til julekveldsmat, men sidan de er så grådig lystne på ho, får eg vel skilje meg med ho", sa mannen. "Men skal eg selje ho, vil eg ha den handkverna som står bak døra der borte." Den ville fanden nødig vere av med, og tinga og pruta. Men mannen blei ved sitt, og så måtte fanden ut med ho. Då mannen kom ut på garden, spurde han den gamle vedhoggaren korleis han skulle stille kverna, og då han hadde lært det, sa han takk for seg og la heimetter det fortaste han kunne. Likevel rakk han ikkje heim før klokka slo tolv julenatta. "Men kor i all verda blei det av deg då?" sa kona. "Her har eg sete time ut og time inn og stunda og venta, og har ikkje så mykje som to pinnar å legge i kross under julegrautgryta." "Å, eg kunne ikkje komme før, eg hadde noko av kvart å gå etter, og lang veg hadde eg også. Men no skal du sjå!" sa mannen, han sette kverna på bordet, og bad ho først male lys, så duk og så mat og øl og alt som var godt til julekveldskost, og etter som han sa føre, så mol kverna. Kona krossa seg den eine gongen etter den andre og ville vite kor mannen hadde fått kverna frå, men det ville han ikkje ut med: "Det får vere det same kor eg har fått ho – du ser kverna er god, og kvernvatnet frys ikkje", sa mannen. Så mol han mat og drikke og alle gode ting til heile jula, og tredjedagen bad han til seg vennane sine, for då ville han ha gjestebod. Då den rike broren såg alt det som var i gjestebodsgarden, blei han både harm og vill, for han kunne ikkje unne bror sin noko. "Om julekvelden var han så trengande at han kom til meg og bad om litt i Guds namn, og no lagar han eit lag [2] som han skulle vere både greve og konge", sa han. "Men kor har du fått all rikdommen din frå, du?" sa han til broren. "Bak døra", sa han som eigde kverna, han brydde seg ikkje om å gjere han noko rekneskap for det, han. Men utpå kvelden då han hadde fått litt i hovudet [3], kunne han ikkje berge [4] seg, då kom han fram med kverna. "Her ser du ho som har skaffa meg all rikdommen!" sa han, og så let han kverna male både det eine og det andre. Då broren såg det, ville og måtte han ha kverna. Langt om lenge skulle han då få ho også, men tre hundre dalar måtte han gi for ho, og så skulle den andre få ha ho til slåttonna. "For har eg hatt ho så lenge, kan eg ha malt opp for mange år", tenkte han. I den tida kan ein nok vite kverna ikkje blei rusten, og då slåttonna kom, fekk broren ho. Men den andre hadde vakta seg vel seg for å lære han å stille ho. Det var om kvelden at den rike fekk kverna heim til seg, og om morgonen bad han kona gå ut og seie til slåttekarane at han skulle lage dagverden sjølv i dag, sa han. Då det lei mot dagverdstid, sette han kverna på kjøkkenbordet. "Mal sild og velling [5], og det både fort og vel!" sa mannen. Og kverna til å male sild og velling, først alle fat og trau fulle, og sidan over heile kjøkkengolvet. Mannen fikla og stelte og skulle få kverna til å stanse, men korleis han snudde og fingra på ho, så heldt kverna på, og om litt nådde vellingen så høgt at mannen var nære på å drukne. Så reiv han opp stovedøra, men det var med nød og neppe at mannen fekk fatt i dørklinka nede i velling-overfløyminga. Då han fekk opp døra, blei han ikkje lenge i stua, han sette ut, og sild og velling etter han så det fossa ut over både gard og jorde. No syntest kona, som dreiv på og breidde høy, at det drygde vel lenge før dagverden var ferdig. "Om ikkje mannen roper heim, får vi gå likevel. Han kan vel ikkje stort med å koke vellingen, eg får vel hjelpe han", sa kona til slåttefolka. Ja, så rusla dei heimetter. Men då dei kom oppover bakkane eit stykke, møtte dei sild og velling og brød som fór og slang om kvarandre, og mannen sjølv føre flaumen. "Gi det var hundre vommer på kvar av dykk! Men pass dykk så de ikkje druknar i dagverds-vellingen", skreik han, han sette forbi som om den vonde var i hælane på han, og nedetter dit broren budde. Han bad han for Guds skuld ta tilbake kverna, og det på augeblinken. "Mel ho ein time til, så forgår heile bygda i sild og velling", sa han. Men broren ville slett ikkje ta ho før den andre betalte han tre hundre dalar til, og det måtte han då. No hadde den fattige både pengar og kvern, og så varte det ikkje lenge før han fekk seg ein gard, mykje gildare enn den som broren budde i. Med kverna mol han opp så mykje gull at han kledde garden med berre gullplater. Garden låg tett ved havkanten, så det lyste og skein av han langt ut over fjorden. Alle som segla framom der, skulle no innom og helse på den rike mannen i gullgarden, og alle ville dei sjå den artige kverna, for den gjekk det ord av både vidt og breitt, og det var ingen som ikkje hadde høyrt tale om ho. Langt om lenge kom det også ein skipper som ville sjå kverna. Han spurde om ho kunne male salt. Jo, ho kunne male salt då! sa han som eigde ho. Og då skipperen høyrde det, ville han med nød og makt ha kverna, koste kva det ville, for hadde han kverna, tenkte han, så slapp han å segle langt bort over sjø og bårer etter saltlasta. I førstninga ville mannen ikkje vere av med ho, men skipperen både tagg og bad, og til sist selde mannen ho då, og fekk mange, mange tusen dalar for ho. Då skipperen hadde fått kverna på ryggen, stogga han ikkje lenge der, for han var redd mannen skulle gjere om handelen [6]. Å spørje korleis han skulle stille ho, hadde han no slett ikkje tid til, han sette ned til skuta det fortaste han kunne, og då han kom eit stykke utpå sjøen, fekk han kverna opp. "Mal salt, og det både fort og vel!" sa skipperen. Ja, kverna til å male salt, og det så det spruta. Då skipperen hadde fått skipet fullt, ville han stanse kverna, men korleis han enn bar seg åt, og korleis han stilte på ho, så mol kverna like radt, og salthaugen voks høgare og høgare, og til sist så gjekk skuta under. Der står kverna på havbotnen og mel den dagen i dag, og derfor er det sjøen er salt.
|
|
Ord
Somme kjerringar er slikDet var ein gong ein mann og ei kone som skulle så; men dei hadde ikkje såkorn, og ikkje hadde dei pengar å kjøpe for heller. Ei einaste ku hadde dei, og den skulle mannen gå til byen og selje for å få pengar til såkorn. Men då det kom til stykket, torde ikkje kona la mannen reise, for ho var redd han skulle drikke opp pengane. Så gjekk ho av stad sjølv med kua, og tok med seg ei høne også. Tett ved byen møtte ho ein slaktar. "Skal du selje kua, mor?" spurde han. "Ja, eg skal nok det", sa ho. "Kva skal du ha for ho då?" "Eg får vel ein kvart dalar for kua; men høna skal du ha for ti dalar", sa ho. "Ja, høna har eg ikkje bruk for", svarte han, "og den blir du nok kvitt når du kjem til byen; men for kua skal eg gi deg ein kvart dalar." Ho selde kua si og fekk kvartdalaren sin; men det var ingen i byen som ville gi ti dalar for ei tørr, skabbete høne. Så gjekk ho tilbake til slaktaren att og sa: "Eg blir ikkje kvitt høna eg, far! Du får nok ta den også, du som blei ved kua." "Det skal vi vel komme ut av", sa slaktaren, bad ho til bords og gav ho mat, og skjenkte ho så mykje brennevin at ho blei drukken og gjekk både frå sans og samling. Mens ho sov, dyppa slaktaren ho i ei tjøretønne og la ho i ein fjørhaug. Då ho vakna, var ho fjørete over det heile og tok til å undre seg. "Er det meg, eller er det ikkje meg? Nei, det kan aldri vere meg, det må vere ein stor underleg fugl. Men korleis skal eg bere meg åt for å få vite om det er meg eller om det ikkje er meg? Jo, no veit eg det: dersom kalvane slikkar meg, og hunden ikkje gøyr på meg når eg kjem heim, så er det meg." Med det same hunden såg ho; sette han i å stormgøy som det var både tjuvar og fantar på garden. "Nei, det kan visst ikkje vere meg", sa ho. Då ho kom i fjøset, ville ikkje kalvane slikke ho, for dei kjende tjørelukta. "Nei, det kan ikkje vere meg, det må vere ein underleg fugl", sa ho. Kraup så opp på stabburstaket, tok til å slå med armane, som det kunne vere vengar, og ville til vêrs. Då mannen såg dette, kom han ut med rifla og la til å sikte. "Å skyt ikkje, skyt ikkje", ropte kona, "det er meg!" "Er det deg", sa mannen "så stå ikkje der som ei geit, men kom ned og gjer rekneskap for deg." Ho kraup då ned att, men ho hadde ikkje eit einaste pengestykke; for den kvartdalaren ho fekk av slaktaren, hadde ho kasta bort mens ho var full; og då mannen høyrde det, sa han: "Du er ikkje meir enn ein gong til så galen som du har vore", og han blei så sint at han sa han ville gå sin veg frå alt i hop og aldri komme att dersom han ikkje trefte tre andre koner som var like galne. Han rusla av stad, og då han hadde komme eit stykke på vegen, fekk han sjå ei kone som sprang ut og inn med eit tomt såld [1] i ei nytømra stove. Kvar gong ho sprang inn, kasta ho forkleet over såldet som om ho hadde noko i det, og velta det på golvet. "Korfor gjer du slikt, mor?" spurde han. "Å, eg vil berre bere inn litt sol", sa kona; "men eg veit ikkje korleis det er; når eg er ute, har eg sola i såldet, men når eg kjem inn, så har eg mist ho bort. Då eg var i den gamle stua mi, så hadde eg sol nok, enda eg aldri bar inn det grann; berre nokon kunne skaffe meg sol, skulle eg gjerne gi han tre hundre dalar." "Har du ei øks", sa mannen, "så skal eg nok skaffe deg sol." Han fekk seg ei øks og hogg vindaugshòl, for det hadde tømmermennene gløymt. Straks kom sola inn, og han fekk sine tre hundre dalar. Det var éin, tenkte mannen, og gjekk av stad att. Om ei stund kom han utanfor eit hus, og der var det eit forferdeleg skrik og skrål. Der gjekk han inn, og fekk sjå ei kone som heldt på å denge mannen sin i hovudet med eit banketre [2]; over hovudet på han hadde ho trekt ei skjorte som det ikkje var halshòl i. "Vil du slå i hel mannen di, du mor?" spurde han. "Nei", sa ho, "eg vil berre ha halshòl på denne skjorta." Mannen skreik og bar seg ille og sa: "Å trøyste og berre den som skal ha ny skjorte på! Kunne nokon lære kona mi å få halshòl på skjorta på ein annan måte, skulle eg gjerne gi han tre hundre dalar." "Det skal snart vere gjort, kom berre med ei saks", sa den andre. Han fekk ei saks, klipte hòl, og så drog han vidare med pengane sine. Det var den andre, sa han ved seg sjølv. Langt om lenge kom han til ein gard; der tenkte han å kvile ei stund, og gjekk inn. "Kor er du frå, far?" spurde kona. "Eg er frå Ringerike", svarte han. "Å nei, nei, er du frå himmerike? Så kjenner du vel han Per annan, salig mann min då?" Kona hadde vore gift tre gongar; den første og den siste mannen var slemme, derfor trudde ho at berre den andre var blitt salig, for han hadde vore slik ein snill mann. "Ja, han", sa han som gjekk omkring, og hugsa eitkvart. "Korleis står det til med den karen no då?" spurde kona. "Å", sa ringerikingen, "han ranglar gardimellom, og har noko mat eller klede på kroppen – pengar maktar han meir av." Han snakka vel om seg sjølv. "Å bere meg for han då!" ropte kona og trudde dei snakka om andre mannen hennar; "han hadde då ikkje trengt å gå så ussel, han som det var så mykje etter. Her heng eit stort loft fullt med klede som høyrde han til, og eit stort skrin med pengar står her òg. Vil du ta det med, skal du få hest og kjerre å køyre med. Og hesten kan karen ha, og på kjerra kan han sitte og køyre gardimellom, for han har ikkje nødig å gå." Ringerikingen fekk eit heilt kjerrelass med klede og eit skrin fullt med blanke sølvpengar, og så mykje mat og drikke som han ville. Då han hadde fått det, sette han seg på og køyrde sin veg. Det var visst den tredje, sa han ved seg sjølv. Men borte på jordet gjekk den tredje mannen og pløgde, og då han fekk sjå ein framandkar reise av garde med hest og reiskap, gjekk han heim og spurde kona kva det var for ein som fór av garde med den blå hesten. "Å han", sa ho, "det var ein mann frå himmerike. Det er så usselt med han Per annan, salig mann min, at han går gardimellom der og har verken klede eller pengar så sende eg med han alle desse gamle kleda som hang her etter han, og det gamle pengeskrinet med sølvdalarane i." Mannen skjønte straks kor dette bar hen, sala ein hest og fór av garde i fullt firsprang. Det varte ikkje lenge før han var tett baketter han som sat på kjerra og køyrde. Men då den andre merka det, køyrde han hesten og kjerra inn i småskogen, nappa eit handfullt hestetagl av hesten, og så sprang han opp i ein bakke. Der knytte han hestetaglet fast i ei bjørk, og der under bjørka la han seg til å glane og stire opp i skyene. "Nei, nei, nei!" sa han liksom for seg sjølv, då Per tredje kom ridande, "nei, no har eg aldri sett så rart! Nei, no har eg aldri sett maken!" Per stod og såg på han ei stund og undra seg på om han var tullete, eller kva det skulle vere. Endelege så spurde han: "Kva ligg du der og koper [3] på?" "Nei, maken har eg aldri sett!" sa den andre; "der fór det éin like opp til himmels med ein blå hest; her ser du taglet heng att i bjørka, og der oppe i skyene ser du den blå hesten hans." Per såg på skyene, og frå skyene på han, og sa: "Eg ser ikkje anna enn hestetaglet i bjørka, eg." "Nei, du kan ikkje sjå det heller, der du står", sa den andre; "men kom hit og legg deg, og glan like opp, og så må du ikkje ta auga bort frå skya." Mens Per tredje låg og glodde opp i skyene så auga hans rann i vatn, tok ringerikingen og reiste av garde med kjerrelasset. Per tredje fór opp, men han var så fortulla av glaninga at han ikkje sansa å sette etter før det var for seint. Då han kom heim til kona, sa han berre: "I himmerike kan førre mannen din sikkert selje kjerra og kjøpe seg ei vogn å køyre på." "Det skal du ha takk for! Aldri hadde eg trutt du var så snill ein mann", sa kona. Då han no kom heim, han som hadde sanka saman dei seks hundre dalarane og kjerrelasset med kleda og pengane, fekk han sjå at alle jordene var pløgde og såtte til. Det første han spurde kona om, var kor ho hadde fått såkorn frå. "Å", sa ho, "eg har alltid høyrt at den som noko sår, han noko får – så sådde eg det saltet som dølane sette inn her då dei fór nordetter, og kjem det berre regn snart, trur eg nok det kjem bra opp att." "Det kan vere det same", sa mannen; "dei andre er ikkje likare enn du." Ord
|
