"Ja, vi får vel det", sa mannen, for han gjorde alt det dei sa til han.

Ved mellommiddagstid kom kona skjektande [4] ned i enga med noko under forkleet.

"Nei, nei, mor! no meiner eg du ikkje er lik deg sjølv lenger", sa mannen. "Skal vi no ha mellommiddag også?"

"Å ja, de får vel det", sa ho. Mykje villare var ho enda.

Og dei levde vel, åt både lefse og smør, og fekk brennevin attpå.

"Eg går bort til han Pål Andrestua med litt også eg, mor", sa guten, "for han har nok ikkje fått noko mellommiddag."

"Ja gjer det", sa kona. Då blei ho blid att med eitt.

På vegen plukka guten opp lefsa og sleppte ein smule no og då etter som han gjekk.

Då han så kom bort til Pål Andrestua, så sa han: "Du får nok akte deg, du, for kallen vår har merka du kjem vel ofte til kona si. Det synest han ikkje noko vidare om, og no har han banna på han skal sette øksa i deg så snart han får sjå deg."

Pål blei skremt og ille ved, og guten gjekk tilbake til mannen.

"Der er noko uferdig på plogen hans Pål", sa han, "og så bad han at du ville ta med deg øksa og komme bort og stelle litt på den plogen."

Ja, mannen gjekk og tok med øksa, men ikkje før fekk Pål Andrestua auge på han, så tok han til beins det beste han kunne. Mannen snudde og vende på plogen og såg på han på alle kantar, og då han ikkje kunne sjå noko uferdig på han, gjekk han tilbake igjen. På vegen plukka han opp lefsesmulane guten hadde sleppt ned. Kona stod ei stund og såg på dette, og undrast på kva det var mannen sanka opp.

"Å, han far plukkar nok opp stein", sa guten, "for han har merka at denne Pål Andrestua renner så ofte over til oss, og det synest kallen ikkje noko vidare om, og no har han banna på at han vil steine i hel ho mor."

Kona av stad det fortaste ho kunne.

"Kva er det ho mor set slik av stad etter?" spurde mannen då han kom fram.

"Å, det er nok varme laus heime", sa guten.

Mannen etter, og kona føre og skreik: "Å, slå ikkje i hel meg, slå ikkje i hjel meg, så skal eg aldri la Pål Andrestua komme til meg meir!"

"No er dei ti dalarane mine", ropte guten.

Ord

1. dott: godfjott, stakkar.
2. treske: skilje korn eller frø frå halm (lo).
3. skigard: gjerde av treskier, dvs. kløyvde, tynne trestammar.
4. skjekte: springe, renne ustøtt av garde.
5. dugurdtid: tid for å ete dugurd, føremiddagsmat. Før var dugurd eit måltid mellom morgonmat og middag, "i beste lunsjtida" i dag.

Historiene til Matthias skyttar

Ein vakker laurdag i november i 1836 kom eg til den gode vennen min, godseigaren i Nittedalen. Det var temmeleg lenge sidan eg hadde vore der, og då han ikkje er ein mann som tar imot ein gammal venn med ei ny mine, så måtte eg bli og ete middag og drikke kaffi. Det kom vel med etter den to mil lange vandringa frå byen. Kaffibordet var knapt sett vekk før det kom fleire kjenningar frå prestegarden. Etter skikken i huset blei der bringa inn punsj [1], og passiaren [2] blei livleg. Vi lyfta flittig på glasa og eg såg så ofte i dei klare blå auga til den vakre dottera at eg nesten gløymde jaktturen som var avtalt til søndag over i Gjerdrum. Sola stod alt i åskanten, og dersom eg ville nå fram mens folk var oppe, var det ikkje å tenke på å gå den lange vegen, først om Dals kyrkje opp til Midtskog, og derifrå gjennom største delen av Gjerdrum, den dårlege vegen over Myrersletta, som no måtte vere dobbelt så lei og krunglete etter den friske novemberkulda vi hadde hatt.

Eg gjekk då opp til Nybråten, den næraste stova under åsen, eit stykke ovanfor kyrkja, og fekk fatt i gamle Matthias skyttar. Han var straks ferdig til å følge og vise meg beinvegen over åsen når han "først hadde fått seg eit stykke tobakk i kjeften".

Det var ei fin kveldstund. På vesthimmelen glødde det vinterlege kveldsskjæret enno. Lett kulde gav lufta den gløden som stundom gjer novemberdagane våre så herlege. Frå bekken steig dunstar opp og rima trea så greinene likna sølvkrystallar.

Vi gjekk raskt av stad, og etter ein sup av jaktflaska fekk den gamle snart munnen på glid. Han prata om alt mogeleg, om jakt og jaktvesen, og om kor urimeleg det var at Ola Gjørtler, som var Gjerdrum-sokning, skulle sette opp fuglestokkar i Solbergmarka. Og dessutan fekk eg historia om dei ni bjørnane som Matthias skulle ha skote, reisa hans til Hallingdal då presten flytta, og ei mengd berre altfor sanne kommentarar om kor ille og ufornuftig Gjerdrumsokningene fór med allmenningen sin, og mykje meir som eg no ikkje minnest.

Då vi kom på Askvangen, var kvart spor av dagen forbi for lengst. Berre månen, som nett lyfta seg over synsranda, kasta eit usikkert skin mellom tretoppane. Som vi gjekk forbi den forlatne seterhytta, kom vi truleg over eit friskt harespor, for hundane tok til å bli urolege i koppelet.

"No gjeld det om koppelet er sterkt", sa Matthias, som heldt att det beste han kunne, "for det er ikkje rett her."

"Det kan du ha rett i", sa eg, "for det er ikkje skytelyst. Var så sant månen oppe over tretoppane, skulle du snart få høyre ein retteleg lós."

"Ja, det kan nok vere", svarte han, og såg seg forsiktig tilbake til setra, "men dei seier at huldra skal halde til her på desse tidene."

"Ja så, har du kanskje sjølv sett ho?"

"Nei, her har eg aldri merka ho", sa han.

"Men kor har du sett ho då, Matthias?" spurde eg nysgjerrig. "Du trur då sikkert at det er slike underjordiske til, høyrer eg?"

"Ja, skulle eg ikkje tru det som står å lese om i Skrifta?" svarte han. "Då Vårherre støytte ned dei vonde englane, så fall somme i helvete, men dei som ikkje hadde synda så grovt, dei er i lufta og under jorda og i havet. Og elles har eg også ofte både høyrt og sett slikt i skog og mark."

"Det må du fortelje meg om, Matthias", sa eg, "vi har slikt å gjere mens vi går."

"Ja, har De hug til å høyre, så kan eg nok tale om det", svarte han og tok til.

Huldra som vassa i myra

"Ja, den første gongen eg merka huldra, då kunne eg vel vere så ein åtte, ni år gammal, og det var enda oppe på storvegen mellom Bjerke og Mo. Eg kom gåande etter vegen, for eg hadde vore borte eit ærend for far min. Så kom det eit stort, vakkert kvinnfolk midt etter myra på den høgre sida av vegen, der er det enda fullt av blauthol og vidjekjerr. Eg minnest det så grant som om eg såg ho for auga mine no i kveld, for det kunne vel vere så pass lyst som no. Brun stakk hadde ho og eit lyst skaut, og i venstre handa ein bunding. Og vakker var ho. Men ho gjekk midt etter myra, og vidjekjerr og myrpyttar vørde ho aldri det grann, og gjekk som dei aldri skulle vore der. Eg såg på ho mens eg gjekk bortetter vegen, men då eg kom eit stykke lenger fram og det var komme ein bergrabb imellom så eg ikkje såg ho lenger, tenkte eg: det er då for gale at mennesket skal gå der og vasse i myra. Du får då gå oppå rabben og seie til ho at ho er gått av vegen. Eg opp, men det var ikkje anna å sjå enn månen som skein på vasspyttane i myra, og så kunne eg nok skjøne at det hadde vore huldra."

Theodor Kittelsen: Huldra forsvann. Utsnitt.

Eg tenkte det skulle meir til for å skjøne det var huldra, men eg beheldt tvilen min for meg sjølv, for eg føresåg at innvendingar ikkje ville rokke trua hans, men berre late att munnen på han. Eg spurde derfor berre om han ikkje oftare hadde sett noko slikt.

"Jo, eg har nok det. Eg har sett mang og mykje, og høyrt mange rare lydar i skog og mark", sa Matthias. "Eg har ofte høyrt banning og prat og synging. Til andre tider har eg merka så gild musikk at eg aldri kan seie kor gild han var.

Mørke berghol

Men så var det ein gong eg var ute på fuglelokk – det kunne vel vere mot slutten av august månad, for blåbæra var gjort og tytebæra tok til å bli raude – eg sat utmed ein stig på ei tue ned imellom nokre buskar, slik at eg såg nedetter stigen og eit lite dalsøkk, og der var det enda fullt med lyng og tuer. Nedanfor var det nokre mørke berghol. Eg høyrde orrhøna kakle nedi lyngen, eg lokka og tenkte: Får eg sjå deg no, skal du ha kakla siste gongen.

Men så fekk eg høyre det kom noko tuslande bak meg på gangstien. Eg såg meg omkring, og det var ein gammal mann. Men det raraste var at han hadde liksom tre bein, og det eine hang og dingla mellom dei to andre mens han gjekk nedover stigen. Ja, han gjekk ikkje rett heller, det var liksom han glei, og borte blei han i eit av dei mørkaste avhòla nedi dalen.

Eg skjønte at eg ikkje hadde vore aleine om å sjå han, for straks etter kom orrhøna hukande fram ved ei tue, skakka på hovudet og gjorde lang hals og gløtta varsamt nedetter, der mannen blei borte. Men då kan det vel hende eg fekk børsa til auga, eg også. Det small, og der låg ho og flaksa med vengane.

Det var no det.

"Gå heim no!"

Men så var det ein gong heime i Laskerud – det var ikkje lenge etter den gongen eg såg huldra oppe på storvegen. Det var enda ein julekveld. Eg og brørne mine fór og akte på storkjelke og laga snømann bortved ein liten bergknatt, og der er det ikkje heilt fridd for underjordiske. Ja, vi leika og styrte som barn gjer, og det lei alt noko utpå kvelden. Yngste bror min var ikkje meir enn fire, fem år gammal, og skreik og hoia og var glad.

Men rett som det var, så sa det i berget. "Gå heim att no!"

Å nei, vi blei vi, for vi syntest det var tidleg enno. Men det varte ikkje lenge, så sa det igjen: "Gå heim straks no!"

"Nei høyr no", sa veslebror min, for han hadde ikkje betre vett enn å tale om det han, "no seier dei borti berga, vi skal gå heim!" Vi gav oss ikkje likevel, vi, men dreiv på å styre og ståke. Men så skreik det slik i med eitt at det flaug dott i øyret på oss:

"Går de ikkje heim att straks på timen, så skal eg -." Meir høyrde ikkje vi, for vi fekk slike føter under oss at vi ikkje stansa før vi var utanfor stovedøra.

Ei raudmåla bygning

Så var det ein gong – men det var lenge etter, vi var vaksne alle i hop den gongen – det var ein søndags morgon eg og bror min kom heim, vi hadde vore ute og fiska om natta, så fekk vi høyre slik frisk lós [3] i Solbergmarka, det var så mange bikkjer, og forfølgjinga lét så vakkert. Eg var trøytt og gjekk inn og la meg. Men bror min sa han syntest det var slikt blankt vêr, og hadde hug til å høyre på lósen.

Rett som det var, så tapte hundane sporet av haren. Bror min gjekk då bortover, for han tenkte han kanskje kunne få sjå haren eller få skremt han opp att. Men då han kom bort imot ein stubbe, så stod det ei raudmåla bygning midt framfor han. Ho var stor og gild, men alle vindauga stod på skakke og dørene også. Han undrast nok på kva det kunne vere for ei bygning som låg der, for han trudde han skulle vere godt kjent der også, men den hadde han aldri sett før. Framfor bygninga låg ei stor myr. Der ville han gå over og sjå litt betre på huset. Folk var ikkje å sjå. Så tenkte han ved seg sjølv at han fekk gå heim og snakke til meg og få meg med bort."

"Å, det var leitt", sa eg, "at han ikkje kasta stål eller fyrte over ho, for gevær hadde han saktens med, og før de kom tilbake, var vel alt saman vekk?"

"Ja, det kan De seie", sa Matthias. "Hadde det vore eg, så hadde eg skote midt inn i bygninga, men han blei reint hovudgalen, han. Men no skal De høyre, det gjekk verre enda.

Guten blei blåsvart i synet og glodde fælt

Då bror min var kommen midt utpå myra, var det så fullt med folk at han måtte olboge seg fram, men alle var dei trøyelause, og alle gjekk dei nordetter. Han kom ikkje lengre enn bort i bakken, så slo dei han over ende. Der blei han liggande til søstrene mine skulle ha inn kua om kvelden. Då låg han der og heldt begge knyttnevane for ansiktet, og var reint blåsvart i synet, og storfroda stod for munnen på han.

Dei blei reint fælne, dei drog han med seg inn og la han på benken og så henta dei meg. Då eg fekk sjå han, kunne eg skjøne det var ilt på ferde, og eg visste ikkje meir enn ei råd: eg tok ned børsa av veggen, ho var skarpladd, og så skaut eg langs med han. Men ikkje rørte han seg meir enn den stokken Gjerdrumsokningane har lagt midt over vegen der. Han låg så daud som ein stein, gjorde han. "Ja så", tenkte eg, og så la eg i på nytt lag. "Kom og ta i med meg, jenter", sa eg, "vi får legge han der vi tok han, det nyttar nok ikkje her."

Vi gjorde så, vi la han i bakken og så skaut eg att; men då kan det vel hende han vakna. Skvatt han ikkje like under børsepipa så la meg aldri komme levande herifrå! Og han glodde og stirde om seg så fælt at vi blei reint ille ved. Så fekk vi han heim att då. Men han var klein, og så stygg og fæl blei han etterpå at De aldri kan tru det: Der han stod, der stod han og stirde fram for seg som om auga ville ut av skallen på han. Ikkje ville han ta seg til noko, og aldri talte han til nokon når dei ikkje tala til han først. Han var huldren [4], han. Men så seig det av han smått om senn, og då først fortalde han om korleis han var blitt slik.

Det er dei gongene eg har sett slikt", sa Matthias.

"Har du aldri sett nissen?" spurde eg.

"Jøsses jo, det har eg", svarte Matthias skråsikker. "Det var mens eg var heime hos foreldra mine i Laskerud, for der var han. Eg såg han ikkje meir enn éin gong. Vi ungane hadde lagt oss. Men kallen skulle utom døra først, og det var vakkert, blankt månelys. Så sat det ein liten gut på låvebrua og slengde med beina og såg opp på månen så han ikkje merka kallen.

"Gå inn og legg deg no, Mattis", sa kallen, for han trudde det var meg, "og sit ikkje der og glo etter månen så seint som det no er." Men med det same blei guten borte, og då kallen kom inn att og spurde etter meg, så låg eg alt borti senga og snorksov, eg.

Men så var det den gongen eg ville tale om, som eg såg han:"

I stallen hos Blakken

"Eg var nettopp vaksen, for det var året etter eg hadde gått for presten. Det var ein laurdagskveld. Eg hadde vore i byen med plankar, og vore på ein liten kant om dagen. Straks eg kom heim, gjekk eg av stad og la meg. Då det lei utpå kvelden, stod eg opp, og då eg hadde fått i meg litt mat – mykje var det ikkje, for eg var ør og lei i hovudet enno – så sa han far til meg: "Før du går bort og legg deg att, får du gi Blakken nattefôret du, for dei andre er vel ute og renner etter jentene att."

Eg såg då inn i stallen til Blakken først. Han stod der og knegga, og så gjekk eg inn på stalltrevet og skulle ta eit fang med høy. Men så fekk eg tak på to lòdne øyre liksom på ei bikkje, og straks etter fekk eg sjå to auge så raude som glør. Dei glodde og stirde på meg. Eg tenkte ikkje anna enn at det var ein hund, og kasta han inn i underlåven så det søkkte i han.

Då eg så hadde vore inne og lagt i krybba [5], gjekk eg inn på låvegolvet og tok med meg eit gammalt riveskaft som eg ville skysse han ut med. Eg leita og skyssa, og ikkje var det eit hòl så stort at ein røyskatt kunne smette ut, men borte var han og borte blei han. Og i det same eg skulle gå ut, var det som éin skulle slått beina unna meg, og eg rulla så friskt over ende at eg aldri har rulla friskare. Då eg kom opp att, så stod han i stalldøra og skrasla og lo så den raude topphua nikka."

Såleis heldt Matthias fram med å fortelje fort vekk om puslingar, huldrer og nissar til vi kom ut på Kolsrudåsen, der ein ser ut over Øvre-Romerikes store flate. Ho låg no framfor oss i det klare måneskinet. Mot nord lyfta Mistberget seg blånande med enkelte snøflekkar; like nedfor meg hadde eg kyrkjene i Heni og Gjerdrum. Etter dei kunne eg fastsette kor eg skulle gå. Og då eg dessutan var vel kjent her oppe frå tidlegare jakter, sa eg farvel til vegvisaren min, og var heldig nok til å nå fram utan å bli erta av nisse eller freista av huldra.

Ord

1. punsj er frå sanskrit pantsja 'fem (ingrediensar)'): drikk av vatn, sukker, (sitron, krydder) og alkohol.
2. passiar: uformell samtale, samrøde, prat.
3. lós: (her:) det at ein jakthund gøyr (gir hals) når han forfølger vilt.
4. huldren: forheksa av huldra.
5. krybbe: (her:) fôrkasse for husdyr.