Det var ein gong ein skipper som var så ubegripeleg heldig med alt han tok seg til. Det var ingen som fekk slike frakter og ingen som tente slike pengar, for dei velta liksom inn på han. Og det var slett ikkje nokon som var god for å gjere slike reiser som han, for kor han fór hen, var vinden med han. Ja, dei sa at berre skipperen snudde hatten sin, så vende vinden dit han ville også.

Slik fór han i mange år både i trelastfart og på Kinareiser, og pengar tente han som gras. Men så var det ein gong han fór av stad heim over Nordsjøen for fulle segl att, som han skulle ha stole både last og skute. Men han som ville ha tak i han, han fór enda fortare. Det var Gamle-Eirik det. Han hadde skipperen gjort kontrakt med, og den dagen var tida ute. Skipperen kunne vente kvart augeblink at Gamle-Eirik kom og ville hente han.

Ja, skipperen kom opp på dekket frå kahytta og såg til vêrs. Så praia [1] han på tømmermannen [2] og eit par av folka til og sa dei skulle gå ned i rommet og hogge to hòl i botnen på skuta. Når dei hadde gjort det, skulle dei lette opp pumpene av pumpesoddet [3] og drive dei tett inn i hola så sjøen stod langt opp i pumpestokken [4].

Folka undra seg på dette og syntest det var eit snodig arbeid, men dei gjorde som skipperen hadde sagt. Dei hogde to hòl i botnen og dreiv inn pumpene så tett at det ikkje kunne komme ein vassdråpe inn i lasten, men opp i pumpene stod Nordsjøen sju fot høg.

Dei hadde berre så vidt fått flisene over bord etter arbeidet, så kom Gamle-Eirik i eit vindkast og fakka skipperen i kragen.

"Stopp, far, det har ikkje slik bråhast", sa skipperen, og med det same gav han seg til å verje for seg og løyse ut klørne som fanden hadde slått i han, med ein merlespikar [5]. "Har du ikkje gjort kontrakt om at du støtt skulle halde skuta tørr og tett?" sa skipperen. "Jo du er gild gut. Mål i pumpene! Vatnet står sju fot opp i røret. Pump, djevel, og pump skuta lens , så kan du ta meg og ha meg så mykje du vil!" sa han.

Gamle-Eirik var ikkje klokare enn at han let seg narre. Han strevde og sveitta, og sveitten fossa som bekkar nedover han, så dei gjerne kunne drive ein kvernkall [6] nedst i ryggskåra [7], men han pumpa opp av Nordsjøen og ut i Nordsjøen. Det arbeidet blei han trøytt av til sist, og då han ikkje orka meir, fór han heim i fullt sinne til oldemor si og ville kvile seg. Skipperen let han vere skipper så lenge han ville, og er han ikkje daud, så fer han vel enno og segler dit han vil og dreier vinden etter som han snur hatten sin.

Ord

1. praie: rope på, rope til.
2. tømmermann: snikkarkunnig person som er mannskap på skip.
3. pumpesodd (gammalt uttrykk, forma av 'pumpe' og 'sodd', som er avkok, væske): vatnet rundt omkring pumpene i nedste, avdelte rom av skipet.
4. pumpestokk: ein robust, uthòla stokk brukt til pumping.
5. merlespikar: spiss stålreiskap til å spleise tau med.
6. kvernkall: eit vasshjul med skovler som driv øvste steinen i ei kvern av gammalt slag.
7. ryggskåre: ryggfure, den grunne fura (renna) nedover langs ryggen.

Guten som gjorde seg til løve, falk og maur

Det var ein gong ein mann som hadde ein einaste son, men han levde i armod og usseldom. Då han låg på det siste, sa han til sonen at han ikkje eigde anna enn eit sverd, eit strieplagg, og nokre brødsmular, og det skulle guten få til arv. Då mannen var daud, ville guten ut i verda og freiste lykka. Så batt han sverdet om seg og tok brødsmulane og la i strieplagget til niste, for dei budde oppe i ei skogli, langt frå folk. På vegen måtte han over eit fjell. Då han var kommen så høgt at han kunne sjå ut over vidda, fekk han sjå ei løve, ein falk og ein maur som stod og tretta omkring ein daud hest. Guten blei ille ved då han såg løva, men ho ropte på han og sa at han skulle komme og skilje tretta imellom dei og dele hesten slik at kvar fekk det han burde ha.

Guten tok sverdet og skifta [1] hesten så godt han kunne. Løva gav han skroget [2] og største parten; falken fekk noko av innmaten og noko anna småtteri; mens mauren fekk hovudet. Då guten hadde gjort det, sa han:

"No synest eg det er rett delt. Løva skal ha det meste, for ho er størst og sterkast; falken skal ha det beste, for han er fin og fysen [3]; mauren skal ha skolten, for han kryp i krokar og krikar [4]."

Ja, den delinga var dei vel nøgde med alle saman. Så spurde dei kva han skulle ha for at han hadde skifta så vel imellom dei.

"Har eg gjort dykk ei teneste og de er nøgde med ho, så er eg velnøgd", sa han. "Men betaling treng eg slett ikkje."

Jo, det skulle han ha, sa dei. "Vil du ikkje ha anna", sa løva, "så skal du få tre ønske."

Men guten visste ikkje kva han skulle ønske seg. Så spurde løva om han ikkje ville ønske at han kunne skape seg om til ei løve, og dei to andre spurde om han ikkje ville kunne å skape seg om til falk og til maur. Det syntest han kunne vere både godt og vel, og så ønskte han seg det.

Han kasta sverdet og strieplagget, skapte seg om til falk og la til å fly. Så flaug han til han kom over eit stort vatn. Men då han kom utpå, blei han så trøytt og så sårvenga at han kunne ikkje fly lenger. Då såg han eit brattberg som stod opp av vatnet. Der på berget sette han seg og kvilte. Han syntest det var eit underleg berg, og gjekk omkring på det ei stund.

Men då han hadde kvilt ut, skapte han seg til ein falk att og flaug av stad til han kom til kongsgarden. Der sette han seg i eit tre utanfor vindauga til kongsdottera. Då ho såg fuglen, fekk ho lyst til å fange han. Ho lokka han til seg, og då falken var kommen innanfor, stod ho ferdig, og – husj – slo kongsdottera vindauget att, tok fuglen og sette han i eit bur.

Om natta gjorde guten seg til maur og kraup ut av buret, og så skapte han seg til den han var, og gjekk bort og sette seg hos kongsdottera. Då blei ho så redd at ho gav seg til å skrike så kongen vakna og kom inn og spurde kva som var på ferde.

"Det er nokon her!" skreik kongsdottera. I det same var guten maur, kraup inn i buret og gjorde seg til falk att. Kongen kunne ikkje sjå nokon som var å bli redd for, så sa han til kongsdottera at det måtte vere mara [5] som trykte ho. Men ikkje før var han vel ute av døra, så var det det same att. Guten kraup ut av buret som ein maur, blei så til den han var, og sette seg hos kongsdottera.

Ho skreik høgt, og kongen kom og skulle sjå kva som var på ferde att.

"Det er nokon her!" skreik kongsdottera. Men guten smatt inn i buret att, og sat der som ein falk. Kongen såg og leita både høgt og lågt, og då han ikkje så noko, blei han sint for at han ikkje kunne få nattero, og sa det var noko tøys ho fór med. "Skrik du slik éin gong til", sa han "så skal du få merke at kongen er far din."

Men kongen var ikkje meir enn vel ute av døra, før guten var hos kongsdottera att. Denne gongen skreik ho ikkje, enda ho var så redd at ho ikkje visste kor ho skulle gjere av seg.

Så spurde guten kva det var ho var så redd for.

Jo, ho var lovt bort til ein haugbasse [6], sa ho, og første gongen ho kom under bar himmel, skulle han komme og ta ho, og då guten kom, trudde ho det var haugbassen. Kvar torsdagsmorgon kom det bod frå haugbassen, og det bodet var ein drake som kongen måtte gi ni velgjødde svin kvar gong han kom, og derfor hadde han kunngjort at den som kunne fri han frå draken, skulle få kongsdottera og halve riket.

Det sa guten han gjerne skulle gjere, og då det blei lyst om morgonen, gjekk kongsdottera til kongen, og sa at det var éin inne som ville fri han for draken og svineskatten. Då kongen høyrde det, blei han glad, for draken hadde ete opp så mange svin at det snart ikkje var fleire att i heile kongeriket. Den dagen var det nettopp ein torsdagsmorgon, og dermed så strauk guten dit draken pleidde komme og ta imot svina, og husbondkaren i kongsgarden viste vegen for han.

Ja, draken kom også. Han hadde ni hovud og var så arg og sint at det spruta eld og flammetunger frå han då han ikkje såg svinematen sin, og rauk på guten som han ville ete han levande. Men husj – gjorde guten seg til løve, og slost med draken og reiv av han det eine hovudet etter det andre. Draken var sterk han også, og han spydde eld og eiter [7]. Men då det lei på, hadde han ikkje meir enn eitt hovud att, og det var det seigaste. Til sist fekk guten rive av det også, og så var det ute med draken.

Så gjekk han til kongen, og det blei stor glede over heile kongsgarden, og guten skulle ha kongsdottera.

Men så var det ein gong dei gjekk i hagen. Då kom sjølve haugbassen farande, tok kongsdottera og fór bort igjennom lufta med ho. Guten ville etter med det same, men kongen sa han ikkje skulle gjere det, for han hadde ikkje nokon annan att, no då han hadde mista dottera. Men verken bønn eller bod hjelpte. Guten gjorde seg til falk og fór av garde. Men då han ikkje såg dei to, kom han i hug det underlege brattberget han hadde kvilt på første gongen han flaug ut. Han sleppte seg ned og sette seg der, skapte seg til maur og kraup ned gjennom ein sprekk i berget.

Då han hadde krope ei stund, kom han til ei dør som var attlåst. Men han visste råd til å komme inn, han kraup inn gjennom nøkkelholet. Der inne sat ei framand kongsdotter og lyska [8] ein haugbasse med tre hovud.

"Eg har nok gått rett!" tenkte guten ved seg sjølv, for han hadde høyrt at kongen hadde mista to døtrer før, som trolla hadde tatt.

"Kanskje eg finn den andre også", sa han ved seg sjølv og kraup inn gjennom nøkkelholet på ei dør til. Der sat ei anna framand kongsdotter og lyska ein haugbasse, og han hadde seks hovud.

Så kraup han igjennom eit nøkkelhòl til, og der sat den yngste kongsdottera og lyska ein haugbasse med ni hovud. Han kraup opp på leggen hennar og klypte ho. Så skjønte ho det var guten som ville tale med ho, og bad haugbassen om å få gå ut litt.

Då ho kom ut, var guten den han var att, og sa at ho skulle spørje haugbassen om ho aldri skulle komme derifrå og heim til faren sin. Så gjorde guten seg til maur og sette seg på foten hennar, og kongsdottera gjekk inn att og tok til å lyske haugbassen.

Då ho hadde halde på med det ei stund, fall ho i tankar. "Du gløymer å lyske meg. Kva er det du grundar på?" sa trollet.

"Å, eg grundar på om eg aldri skal komme herifra og heim til garden til far", sa kongsdottera.

"Nei, det gjer du aldri", sa haugbassen, "ikkje før nokon finn det sandkornet som ligg under den niande tunga i det niande hovudet på den draken som faren din skatta til. Men det finn ingen. Kjem det sandkornet over berget, så sprekk alle haugbassane, og berget blir til eit forgylt slott, og vatnet til engmarker."

Då guten høyrde det, kraup han ut gjennom alle nøkkelhola og gjennom sprekken ut på berget. Der gjorde han seg til falk og flaug dit som draken låg. Så leita han til han fann sandkornet under den niande tunga i det niande hovudet, og flaug av stad med det. Men då han kom til vatnet, blei han så trøytt, så trøytt at han måtte dale ned og sette seg på ein stein i stranda. Rett som han sat der, blunda han ein augeblink, og imens fall sandkornet ut av nebben hans og ned i strandsanden. Så leita han i tre dagar før han fann det att. Men då han hadde funne det, flaug han beint til brattberget med det og sleppte det ned igjennom sprekken. Då sprakk alle haugbassane og berget rivna, og det stod eit forgylt slott der, det gildaste slottet i heile verda. Vatnet var dei vakraste åkrane og grønaste engene nokon ville sjå.

Så reiste dei til kongsgarden og der blei det vel glede og herlegdom. Guten og den yngste kongsdottera skulle ha kvarandre, og dei tura bryllaup over heile kongeriket i sju samfulle veker. Og fór ikkje dei vel, så gi du no må fare enda betre!

Ord

1. skifte: dele, fordele.
2. skrog: kropp utan hovud og lemer; opna kropp av dyr, særleg bukhola.
3. fysen: lysten, huga, fus.
4. krik, krike: krok, bøyg; vinkel; bukt.
5. mare: i folketrua eit kvinneleg vette (overnaturleg vesen) som set seg trykkande på brystet til nokon som søv og rir vedkommande. Slik er det å bli plaga av mareritt (blir ridt av mara), som det heiter, å ha tyngande, vonde draumar.
6. haugbasse: troll.
7. eiter: sviande (giftig) væske frå dyr, særleg orm, maur, fabeldyr som drake og liknande.
8. lyske: plukke lus av, reinske for lus, avluse.