• Tobakksguten
• "Tsju pus, vil du ned av bordet!"

Tobakksguten

Det var ein gong ei fattigkone som gjekk omkring med sonen si og bad [1], for heime hadde ho verken å bite eller brenne [2]. Først gjekk ho bygdimellom, og så kom ho til byen. Då ho hadde gått husimellom der ei stund, kom ho til borgarmeisteren. Det var både ein snill mann og ein gjæv mann, ein av dei beste i byen. Han var gift med dottera til den rikaste kjøpmannen der, og med ho hadde han ei smådotter. Dei hadde ikkje fleire barn, så ho var både søtungen og sukkerungen, og det var ingen ting som var for godt for ho. Jenta blei straks godt kjent med denne fattigguten også, då han kom der med mor si, og då borgarmeisteren såg at dei var godvennar så snart, tok han til seg guten så ho kunne ha han til leikebror. Ja, dei leika saman og stelte saman, las saman og gjekk på skule saman, og var støtt vennar og vel forlikte.

Ein dag stod borgarmeisterkona ved vindauget og såg etter barna då dei skulle på skulen. Då fekk ho sjå det var ein regndam i gata. Først bar guten tina med skolematen over dammen, så kom han igjen og løfta veslejenta over, og då han sette ho ned, tok han eit kyss.

Då borgarmeisterkona såg det, blei ho sint: "Skal slik ein skarveunge kysse dotter vår, vi som er dei beste folka i byen?" sa ho. Mannen prøve å stagge ho det beste han kunne, og sa at ingen visste kor barna skulle bu, og ingen kva som kan hende sine. Det var ein snill og skikkeleg gut, og det kom ofte eit stort tre av ein liten renning, sa han.

Men nei, det var det same kva han var og kva han blei. "Når armoda kjem til ære, veit ho ikkje korleis ho vil vere", og "pengen som er slått til skilling, blir ikkje dalar, om han så skin som ein gullpenge", sa borgarmeisterkona. Hos ho fekk ikkje guten lov å vere. Ho ville av med han.

Då det ikkje var anna råd, så sende borgarmeisteren han bort med ein kjøpmann som var kommen dit med eit skip. Der skulle han vere kahyttsgut [3]. Til kona sa han at han hadde selt guten for tobakk.

Ffør guten reiste, braut dottera til borgarmeisteren ringen sin i to stykke og gav han halvdelen så dei kunne kjennast om dei skulle møtast att. Så reiste skipet, og guten kom til ein by lange borti landa. Der hadde det nyleg komme ein prest som var så svær til å preike at alle måtte i kyrkja og høyre han, og om søndagen måtte skipsfolka dit også og høyre preike. Guten blei aleine igjen på skipet. Som han heldt på å lage maten, høyrde han det ropte over eit sund [4] tett ved. Guten tok den vesle skipsbåten og sette over, og så var det ei gammal kjerring som stod der og hauka.

"Ja no har eg stått her i hundre år og hauka og ropt og tenkt eg skulle komme over sundet", sa kjerringa, "men ingen har høyrt det og vørdt det før du, og du skal få lønn for at du har sett meg over", sa ho. Guten måtte følge med til søster hennar, som budde i eit berg tett ved, og der skulle han bede om den gamle duken som låg på skaphylla. Ja, då han kom dit, og trollkjerringa fekk vite at han hadde hjelpt søstera hennar over sundet, så måtte han få kva han ville, sa ho.

"Å, eg vil ikkje ha anna enn den gamle duken som ligg på skaphylla, eg", sa guten.

"Det har du ikkje av deg sjølv", sa trollkjerringa.

"No får eg om bord og koke helgemat til kyrkjefolka", sa guten.

"Vørd det ikkje [5]", sa kjerringa. "Maten skal koke seg sjølv mens du er borte", sa ho. "Bli med meg, så skal du få meir lønn du. For eg har stått ved sundet og hauka og ropt i hundre år, men ingen har høyrt det eller vørdt det før du."

Så skulle han følge med til den andre søstera. Der skulle han bede om å få det gamle sverdet som var slik at han kunne putte det i lomma, så blei det ein kniv. Og drog han det ut, så blei det til eit langt sverd. Vifta han med den svarte eggen, så fall allting daudt, og vifta han med den kvite, så blei alt levande att.

Ja, då dei kom dit, og trollkjerringa fekk vite at han hadde hjelpt søstera hennar over sundet, så skulle han ha ferjelønn. Han kunne få kva han ville. "Å, eg vil ikkje ha anna enn det gamle sverdet som ligg oppå skaptoppen, eg", sa guten.

"Det har du ikkje av deg sjølv", sa trollkjerringa.

"Kom med meg", sa den andre, "for eg har stått ved det sundet og hauka og kaua i hundre år, og ingen har høyrt det eller vørdt det før du. Du skal ha meir lønn du: Bli med til den tredje søstera mi!" Der skulle han bede om den gamle salmeboka, og boka var slik at når nokon var sjuk og han song ein salme som passa til sjukdommen, så blei den sjuke frisk att.

Ja, då dei kom fram, og då den tredje trollkjerringa høyrde han hadde hjelpt søstera hennar over sundet, skulle han ha ferjelønn der også. Han kunne få kva han ville.

"Å, eg vil ikkje ha anna enn den gamle salmeboka til bestemor, eg", sa guten.

"Det har du ikkje av deg sjølv", sa trollkjerringa.

Då han kom ned på skipet att, var folka i kyrkja framleis. Så prøvde han duken og breidde ut berre ein liten snipp, for han ville sjå kva duken dugde til først, før han la den på bordet og brukte han. Jo, det blei både gild mat og mykje mat, og drikke til, det var sikkert nok. Han tok berre ein smakebete han, og så gav han hunden så mykje som hunden orka å ete.

Då kyrkjefolka kom om bord, sa skipperen: "Hunden er jo stinn som ei rullepølse og lat som ei purke. Det var bra gut som kom i hug hunden også."

Så breidde guten ut duken, og med det same var det så fullt med mat og drikkevarer at dei aldri hadde levd så vel før.

Då guten var aleine med hunden att, ville han prøve sverdet også. Han hytta til han med den svarte eggen, så fall hunden daud i dekket. Men då guten snudde sverdet og hytta med den kvite eggen, livna hunden opp og vispa med halen imot leikekameraten sin. Men boka kunne han ikkje få prøvd, for ingen om bord var sjuke.

Så segla dei både vel og lenge, til det kom ein storm på dei som varte i mange dagar. Dei låg og dreiv så dei ikkje visste kor dei var. Til sist så stilna det, og dei kom til eit land langt borte, der ingen av dei var kjent. Men dei kunne skjøne det var stor sorg der, og det var det også, for kongsdottera var spedalsk [6]. Kongen kom ned til skipet og spurde om ingen kunne frelse ho og gjere ho god att. Nei, det var ingen der om bord som kunne, sa dei som var på dekk.

"Er det ingen fleire om bord i dette skipet då?" sa kongen.

"Jo, ein liten gut", sa dei.

"La han komme, han også", sa kongen.

Guten meinte han nok skulle gjere kongsdottera frisk. Skipperen blei så vill og redd då han høyrde dette at han rende i ring som ein tordivel i ein tjørekopp. Han tenkte guten kunne legge seg borti noko som han ikkje kom vel ifrå, og meinte det var ikkje verdt å vørde slikt barnesnakk.

Men kongen sa at vettet kom med voksteren, og barn var mannsemne. Hadde guten sagt seg god for det, fekk han prøve seg, enda om det var mange som hadde prøvt og feila før. Han tok med guten til dottera, og guten song salmen mot spedalsksjuke éin gong. Då kunne kongsdottera lette armen. Så song guten salmen éin gong til, og då kunne ho sitte i senga. Og då han hadde sunge salmen tredje gongen, var kongsdottera frisk.

Kongen var så glad at han ville gi han halvdelen av land og rike, og dottera også. Ja, land og rike kunne det vere godt nok å ha halvdelen av, det takka han mangfaldig for, men han hadde lova seg til ei anna, sa han, så kongsdottera kunne han ikkje ta. Så blei han der i landet og fekk halvdelen av riket.

Men då det lei om ei stund, blei det krig. Guten måtte vere med, og han sparte ikkje den svarte eggen. Krigsfolka til fienden fall som fluger, og kongen vann. Men så brukte han den kvite eggen, og då livna dei opp att alle i hop og gav seg under kongen for at dei fekk lov å leve.

No var dei blitt mange, så det blei vondt for mat. Kongen ville likevel gi dei fullt opp både av mat og drikke. Så måtte guten fram med duken sin, og då skorta det ikkje på noko slag, verken vått eller tørt [7].

Då han hadde vore ei tid hos kongen, tok han til å stunde etter borgarmeisterdottera. Han rusta fire krigsskip å reise med, og då han kom utanfor byen der borgarmeisteren var, skaut han og dundra så vindaugsrutene skrelte ut [8] i halve byen. Om bord på desse skipa var det så staseleg som hos ein konge, og sjølv hadde han gull etter kvar saum, så gild var han. Det varte ikkje lenge før borgarmeisteren kom ned og bad om ikkje den framande storkaren ville vere så god å komme og ete hos han. Jo, det ville han. Han kom opp til borgarmeisteren, og der sat han ved sida av dottera og borgarmeisterfrua.

Som dei sat der i beste praten og åt og drakk og levde vel, lurte han seg til å kaste den halve ringen oppi glaset til dottera. Ho var ikkje sein om å skjøne meininga, gjorde seg eit ærend ut frå bordet og sette halva saman med den andre halva.

Mora merka det var noko på ferde, og strauk etter så snart ho kunne.

"Veit du kven som er inne, mor?" sa dottera.

"Nei", sa borgarmeisterfrua.

"Det er vennen min, som far selde for tobakk", sa ho.

Med det same dåna frua og fall over ende på golvet. Så kom borgarmeisteren etter, og då han høyrde korleis det hang i hop, blei det ikkje stort likare med han.

"Det er ikkje noko å få støkk av", sa tobakksguten. "Eg er berre kommen for å få den vesle jenta eg kyste på skulevegen", sa han. Og til borgarmeisterkona sa han det: "Du skal aldri vanvørde fattigmanns barn. Det er ingen som veit kva det kan bli av dei, for barn er mannsemne, og vettet kjem med voksteren."

Ord

1. bad: tigga.
2. ha å bite og brenne: ha mat og brensel.
3. kahyttsgut: tenargut om bord på eit skip, ein som oppvartar offiserar og passasjerar.
4. sund: trongt farvatn som vidar seg ut i begge endar (eigenleg 'stad der ein svømmer over').
5. vørde (her): bry seg om, ense. Vørde kan også tyde akte, respektere.
6. spedalsksjuke: kronisk, smittsam sjukdom framkalla av leprabasillen, lepra, og frykta frå oldtida. Spedalsksjuka bryt ned huda, indre organ og nervane. Noreg og Island var frå slutten av 1600-talet hardt råka av lepra. Sjuka florerte i sær i kystområda i Noreg, og vestlandet spesielt, rundt 1830. Sjuka var ein stor farsott her fram til bergenslegen Armauer Hansen oppdaga leprabasillen under mikroskopet i 1873. Etter det fann ein på kort tid medisinar og kurar mot sjukdommen, og ein sette også i gang opplysningskampanjar for å auke reinsemda, for det låg nær å tru at lepraen var så utbreidd i dei kystnære distrikta på Vestlandet mellom Bergen og Møre fordi folk budde og levde som dei gjorde her: Folk delte dei små stovene med gris og høns som gjekk fritt omkring i huset. I somme distrikt visse folk knapt visste kva ein sopelime og ein badestamp skulle brukast til, men i andre distrikt lauga folk seg ein gong i året før jul – og feia stovegolvet og forgangen for hønseskit og bos eit par gonger i året, står det. [NRK Fylkesleksikon. Historia i Sogn og Fjordane – helsestell: Spedalsksjuka – lepra. 5.11.2004.]

   I dag har mange millionar i varmare land i verda nerveskadar av lepra, og fleire hundretusen får aktiv behandling årleg. Sjukdommen er med andre ord ikkje utrydda. [Wikipedia, s.v. "Spedalskhet"]

7. vått eller tørt: drikke og fast føde.
8. skrelle (her): lage skrall, brake, ljome sterkt, smelle.

"Tsju pus, vil du ned av bordet!"

Det var ein gut som skulle ut og fri ein gong, det var langt borte i ein avdal [1]. All ting var gammaldags hos dei folka han gjekk til: Dei budde i ei røykstove [2], der årerøyken [3] gjekk opp og lyset kom ned gjennom ljoren [4]. Her var det ei gifteferdig jente som var så vakker at ho var namnspurd, men ho hadde eit lyte, ho også.