Det var ein gong, som vel kunne vere, ein konge. Han hadde to døtrer som var stygge og slemme, men den tredje var så rein og blid som klare dagen, og kongen og alle var glade i ho. Ho drøymde ein gong om ein gullkrans som var så herleg at ho ikkje kunne leve om ho ikkje fekk han. Men då ho ikkje kunne få han, blei ho sturen og kunne ikkje tale for sorg, og då kongen fekk vite at det var kransen ho sørgde for, sende han ut ein som var klipt ut på lag som den kongsdottera hadde drøymd om, og skikka bod til gullsmedane i alle land om dei kunne skaffe maken. Dei arbeidde både dag og natt, men somme av kransane slengde ho, og andre ville ho ikkje så mykje som sjå på.

Men så var det ein gong ho var i skogen, då fekk ho sjå ein kvitbjørn som hadde den kransen ho hadde drøymt om, mellom labbane og leika med. Så ville ho kjøpe kransen.

Nei, kransen var ikkje til sals for pengar, men berre når bjørnen fekk ho sjølv. Ja, det var aldri verdt å leve utan den, sa ho. Det var det same kor ho kom og kva ho fekk når ho berre fekk kransen. Og så blei dei forlikte om at han skulle hente ho om tre dagar, og det var torsdagen.

Då ho kom heim med kransen, blei alle glade for at ho var glad att, og kongen meinte det kunne saktens ikkje vere så farleg å stagge ein kvitbjørn. Den tredje dagen måtte heile krigsmakta ut rundt slottet til å ta imot han. Men då kvitbjørnen kom, var det ingen som kunne stå seg mot han, for han beit det ingenting på; han slo dei ned på ymse sider så dei låg i haugevis. Denne syntest kongen gjekk reint på skade så sende han den eldste dottera, og ho tok kvitbjørnen på ryggen og fór av stad med.

Då dei hadde reist langt og lenger enn langt, så spurde kvitbjørnen:

"Har du sete mjukare, har du sett klarare?" sa han.

"Ja, på mor sitt fang sat eg mjukare, i fars gard såg eg klarare", sa ho.

"Ja, så er du ikkje den rette", sa kvitbjørnen, og jaga ho heim att.

Neste torsdagen kom han att, og då gjekk det like eins. Krigsmakta var ute og skulle ta imot kvitbjørnen, men verken jern eller stål beit på han, og så slo han dei ned som gras så kongen måtte bede han halde opp, og så sende han ut den nest eldste dottera. Ho tok kvitbjørnen på ryggen og fór av garde med.

Då dei hadde reist langt og lenger enn langt, spurde kvitbjørnen:

"Har du sett klarare, har du sete mjukare?" sa han.

"Ja", sa ho, "i fars gard såg eg klarare, på mors fang sat eg mjukare."

"Ja, så er du ikkje den rette", sa kvitbjørnen, og jaga ho heim att.

Den tredje torsdagskvelden kom han att. Då slost han enda hardare enn dei andre gongane. Då syntest kongen han ikkje kunne la han slå ned heile krigsmakta, og så gav han bjørnen den tredje dottera i guds namn. Så tok bjørnen ho på ryggen og reiste av stad, langt og lenger enn langt, og då dei var komne bort i skogen, spurde han ho som han hadde spurt dei andre, om ho hadde sete mjukare og sett klarare.

"Nei, aldri!" sa ho.

"Ja, du er den rette", sa han.

Så kom dei til eit slott som var så gildt at det slottet far hennar hadde, var som den uslaste husmannsplassen i samanlikning med det. Der skulle ho vere og leve godt, og ho skulle ikkje ha anna å gjere enn passe på at varmen aldri gjekk ut. Bjørnen var borte om dagen, men om natta var han hos ho, og då var han menneske. Alt gjekk både godt og vel i tre år. Men kvart år fekk ho eit barn, og det tok han og fór bort med straks det var komme til verda. Så blei ho meir og meir sturen, og bad ho kunne få lov til å komme heim og sjå til foreldra sine. Ja, det var ikkje noko i vegen for det, men først måtte ho love at ho skulle lye etter det faren sa, men ikkje etter det mora ville ho skulle gjere. Så kom ho heim, og då dei var aleine med ho og ho hadde fortalt korleis ho hadde det, ville mora gi ho lys med så ho kunne få sjå korleis han var. Men faren sa: Nei, det skulle ho ikkje gjere. "Det er til skade og ikkje til gagn."

Men korleis det var eller ikkje, så fekk ho lysestubben med seg då ho reiste. Det første ho gjorde då han hadde sovna, det var at ho tente i og lyste på han. Han var så vakker at ho syntest ho aldri kunne få sett nok på han. Men som ho lyste, så draup det ein heit talgdrope på panna hans, og så vakna han.

"Kva er det du har gjort?" sa han. "No har du gjort oss ulykkelege begge to. Det var ikkje meir enn ein månad att, og hadde du berre halde han ut, så hadde eg vore frelst. For det er ein trollkjerring [1] som har forgjort meg så eg er kvitbjørn om dagen. Men no er det slutt med oss, no må eg fare dit og ta ho."

Ho gret og bar seg ille, men han måtte reise og han skulle reise. Så spurde ho om ho ikkje kunne få vere med. Det var inga råd til det, sa han. Men då han fór av garde i bjørnehamen, tok ho tak i ragget likevel, kasta seg opp på ryggen av han og heldt seg fast. Så gjekk det av stad over ur og berg, gjennom holt og runnar, til kleda blei rivne av ho og ho var så ofseleg trøytt at ho sleppte taket og ikkje visste meir av seg.

Då ho vakna, var ho i ein stor skog, og så la ho av stad att, men ho visste ikkje kor det bar hen. Langt om lenge kom ho til ei stue. Der var det to kvinnfolk, ei gammal kone og ein vakker liten jentunge. Kongsdottera spurde om dei hadde sett noko til Kvitebjørn kong Valemon.

"Ja, han fór her i dag tidleg, men han fór så fort at du visst aldri tar han att", sa dei.

Jentungen fór omkring og klipte og leika seg med ei gullsaks som var slik at silkefillene og fløyelsremsene flaug om ho berre ho klipte i lufta. Der den var, mangla det aldri klede.

"Men denne kona som skal fare så vidt og så vonde vegar, ho må slite hardt", sa jentungen. "Ho kunne trenge meir til denne saksa, ho enn eg, til å klippe klede til seg", sa ho, og så bad ho mor si om ho ikkje fekk lov til å gi kona saksa. Jo, det skulle ho ha lov til.

Så reiste kongsdottera av garde gjennom skogen som ho ikkje kom til nokon ende på, både dagen og natta og neste morgon. Då kom ho til ei stove att. Der var det også to kvinnfolk, ei gammal kone og ein jentunge.

"God dag", sa kongsdottera. "Har de sett noko til Kvitebjørn kong Valemon?" spurde ho.

"Var det du som skulle hatt han kanskje?" sa kona. Det var då det. "Jo, han fór framom her i går, men han fór så fort at du aldri tar han att", sa ho.

Jentungen gjekk på golvet og leika med ei flaske. Flaska skjenkte alt dei ville ha, og der den var, mangla det aldri drikke.

"Men denne stakkars kona som skal fare så vide og så vonde vegar, tenker eg kan bli tørst og li mykje anna vondt", sa jentungen. "Ho kan trenge meir til denne flaska, ho enn eg", sa ho, og så spurde ho om ho mor si ikkje fekk lov til å gi ho flaska. Jo, det skulle ho få.

Så fekk kongsdottera flaska, takka for seg og reiste av garde att bort gjennom den same skogen, både den dagen og natta med. Tredje morgonen kom ho til ei stove, og der var det også ei gammal kone og ein jentunge.

"God dag", sa kongsdottera.

"God dag att", sa kona.

"Har de sett noko til Kvitebjørn kong Valemon?" sa ho.

"Kanskje det var du som skulle hatt han?" sa kona. Ja, det var då det. "Jo, han fór framom her i går kveld, men han fór så fort at du aldri tar han att", sa ho.

Jentungen gjekk på golvet og leika med ein duk som var slik at når dei sa til han: "Duk, brei deg og rei deg med alle gode rettar!" så gjorde han det, og der den var, mangla det aldri godmat.

"Men denne stakkars kona som skal fare så vide og så vonde vegar", sa jentungen, "ho kan komme til å både svelte og li mykje anna vondt, så ho kan trenge meir til denne duken enn eg", sa ho, og så spurde ho om ho ikkje fekk lov til å gi ho duken. Det skulle ho ha lov til.

Så tok kongsdottera duken og takka for seg, og reiste av garde langt og lenger enn langt, bort igjennom den same mørke skogen, heile den dagen og natta. Og om morgonen kom ho til eit tverrberg, som var så bratt som ein vegg, og så høgt og så breitt at ho ingen ende kunne sjå. Det var ei stove der også, og då ho kom inn, var det første ho sa:

"God dag, har du sett om Kvitebjørn kong Valemon har fare denne vegen?"

"God dag att", sa kona. "Det var kanskje du som skulle hatt han?" sa ho. Det var då det. "Ja, han fór oppetter berget her for tre dagar sidan. Men der kan ikkje nokon som ikkje flyg, sleppe opp", sa ho.

I denne stua var det så fullt av småbarn, og alle saman hang dei i stakken på mor si og skreik på mat. Kona sette på varmen ei gryte full med runde småstein. Kongsdottera spurde kva det skulle vere godt for. Dei var så fattige, sa kona at dei verken hadde mat eller klede, og det var så vondt å høyre barna skrike etter matbeten. Men når ho sette gryta på varmen og sa: "No er epla snart kokte", så var det som det døyvde svolten, og dei gav tol ei stund, sa ho. Det varte ikkje lenge før kongsdottera fekk fram duken og flaska, og då barna var mette og glade, klipte ho klede til dei med gullsaksa.

"Ja", sa kona i stua, "sidan du har vore så hjarteleg snill mot meg og barna mine, så var det skam om ikkje eg gjorde det vi kan for å prøve å hjelpe deg oppover berget. Mannen min er retteleg ein meistersmed. No får du slå deg til ro til han kjem heim, så skal eg ha han til å smi klør til deg til hender og føter, så får du prøve å kravle deg opp."

Då smeden kom, tok han til med klørne med éin gong, og den andre morgonen var dei ferdige. Ho hadde ikkje tid til å vente, men takka for seg, hogde seg fast og kraup og kravla med stålklørne heile dagen og natta, og då ho var så trøytt, så trøytt at ho syntest ho ikkje kunne lette ei hand meir, men ville sige ned att, då var ho oppe. Det var ei slette, med åkrar og enger så store og vide at ho aldri hadde tenkt seg så vidt og så jamt, og straks ved var det eit slott fullt av arbeidsfolk av alle slag, som strevde som maur i ei tue.

"Kva er her på ferde?" spurde kongsdottera.

Jo, her budde ho, den trollkjerringa som hadde forgjort Kvitebjørn kong Valemon, og om tre dagar skulle ho ha bryllaup med han. Kongsdottera spurde om ho ikkje kunne få talt med ho. Nei, var det likt seg, det var då reint umogeleg. Så sette ho seg utanfor vindauget, og til å klippe med gullsaksa, så fløyels- og silkekleda fauk som i ein snøkave [2]. Då trollkjerringa fekk sjå det, ville ho kjøpe saksa. "For alt dei skreddarane strever, så monnar det ikkje", sa ho. "Det er for mange som skal kledast opp."

For pengar var ikkje saksa til sals, sa kongsdottera, men den andre skulle få saksa om ho sjølv fekk sove med kong Valemon den natta.

Ja, det kunne ho godt få, sa trollkjerringa, men ho ville sjølv svæve han og sjølv vekke han. Då han hadde lagt seg, gav ho han ein sovedrikk så han ikkje var i stand til å vakne, alt det kongsdottera ropte og gret.

Neste dag gjekk kongsdottera utanfor vindauga att og sette seg til å skjenke av flaska. Det fossa som ein bekk både med øl og med vin, og aldri blei flaska tom. Då trollkjerringa fekk sjå det, ville ho kjøpe flaska, for "alt det dei strever med å brygge og brenne, så monnar det ikkje. Det er for mange som skal ha drikke", sa ho.

For pengar var ikkje flaska til sals, sa kongsdottera, men fekk ho sove med kong Valemon den natta, skulle den andre få saksa.

Ja, det kunne ho godt få, sa trollkjerringa, men ho ville sjølv svæve han og sjølv vekke han. Då han hadde lagt seg, gav ho han ein sovedrikk att så det blei ikkje likare den natta heller; han var ikkje god for å vakne, alt det kongsdottera ropte og gret. Men den natta var det ein av handverkarane som arbeidde i rommet ved sida. Han høyrde gråten der inne, og skjønte korleis det hang i hop, og neste dag sa han til kongssonen at ho måtte ha komme, kongsdottera som skulle frelst han.

Den dagen gjekk det like eins med duken som med saksa og flaska. Då det var ved middagstid, gjekk kongsdottera utanfor slottet, tok fram duken og sa: "Duk, brei deg og rei deg med alle gode rettar", og så var det mat, og nok til hundre mann, men kongsdottera sette seg til bords aleine. Då trollkjerringa fekk sjå duken, ville ho kjøpe han. "For alt det dei koker og steiker, så monnar det ikkje. Det er for mange munnar som skal ha mat", sa ho.

"For pengar er han ikkje til sals", sa kongsdottera, men fekk ho sove med kong Valemon den natta, skulle den andre få duken.

Ho kunne godt få sove med Valemon, sa trollkjerringa, men ho sjølv ville svæve han, og ho sjølv ville vekke han også.

Då han hadde lagt seg, kom ho med sovedrikken, men denne gongen akta han seg og lurte ho. Trollkjerringa trudde han ikkje meir enn som så, ho heller, for ho tok ei stor nål og stakk i armen på han og ville prøve om han sov tungt nok. Men enda så vondt det gjorde, så rørde han seg ikkje, og så fekk kongsdottera lov til å komme til han.

Då var allting godt og vel – berre dei blei kvitt trollkjerringa, så var han frelst. Så fekk han tømmermennene til å lage ein snurrelem [4] i den brua brureferda skulle fare over, for dei hadde den skikken der at brura rei fremst i ferda. Då ho kom utpå, snurra lemmen rundt med brura og alle dei trollkjerringane som var brurekonene hennar.

Men kong Valemon og kongsdottera og alle bryllaupsfolka fór tilbake til slottet, og tok med saksa, flaska og duken, og alt det dei kunne frakte av gullet og pengane til trollkjerringa, og fór av garde til landet hans og skulle halde det rette bryllaupet. Men på vegen var kong Valemon innom og tok med dei tre småjentene, og no fekk ho sjå korfor det var han hadde tatt frå ho barna og sett dei bort; det var for at dei skulle hjelpe ho fram til han. Så drakk dei bryllaup både stivt og sterkt.

Ord

1. trollkjerring. (her, truleg:) kvinneleg troll, gyger, jotunkvinne. Elles også: trollkunnig kvinne, heks, kvinne som driv med trolldom. Førestillingane om trollkjerringar blandar seg. Dei mest heimlege norske stammar frå jotunkvinne (gyger, kvinnetroll). Ein finn trollkjerringar i ei rekke folkeeventyr.
2. snurrelem: svivelem, ein lem kan gå rundt, som kan dreie seg, svive rundt. Eit felt på bruflata kunne spinne rundt.
3. stikk av stor nål i armen: Her stod at ei stoppenål blei stukken gjennom armen hans. Her er den biten tona ned.
4. trollham: Det var gammal folketru at trollkunnige kunne hekse folk inn i hamen til for eksempel bjørn.

God dag, mann!" – "Økseskaft"

Det var ein gong ein ferjemann som var så tunghøyrt at han verken kunne høyre eller samle det nokon sa til han. Han hadde ei kjerring og to søner og ei dotter, og dei brydde seg ikkje om mannen, men levde lystig og vel så lenge det var noko å leve av, og sidan tok dei på kreditt hos gjestgivaren og heldt gjestebod med slagsmål og utkasting kvar dag.

Då ingen ville låne dei noko lenger, skulle lensmannen komme og pante for det dei hadde tatt på kreditt og auda bort. Då reiste kjerringa og barna til slektningane hennar og lét den tunghøyrte mannen bli att aleine og ta imot lensmannen og lensmannsdrengen.

Mannen gjekk der og stulla og stelte, og undrast på kva lensmannen ville spørje etter, og kva han skulle seie når han kom.

"Eg kan ta meg til å arbeide på noko", sa han med seg sjølv, "så spør han meg om det. Eg får gi meg til å telge [1] på eit økseskaft.

Så spør han meg kva det skal bli. Så seier eg:

"Økseskaft."

Så spør han meg kor langt det skal vere. Så seier eg:

"Opp under denne kvisten."

Så spør han meg kor ferja er, ho. Så seier eg:

"Eg skulle tjørebre [2] ho, for ho ligg nedpå stranda og er sprukken i begge endar."

Så spør han: "Kor er den grå merra di hen?" Så seier eg: "Ho står på stallen, føl-diger."

Så spør han: "Kor er feet og sommarfjøset ditt hen?" Så seier eg:

"Det er ikkje langt unna. Når du kjem opp bakken, så er du der straks."

Dette synest han var godt og vel overlagt.

Då det lei om ei stund, kom lensmannen, han var sikker nok. Men drengen hans hadde gått ein annan veg om gjestgivaren, og der sat han og drakk enda. "God dag, mann!" sa lensmannen.

"Økseskaft", sa ferjemannen.

"Jaså – -" sa lensmannen. "Kor langt er det til gjestgivaren?" spurde han.

"Opp under denne kvisten", sa mannen og peikte eit stykke opp på økseskaftemnet.

Lensmannen rista på hovudet og glante stort på han.

"Kor er kjerringa di, mann?" sa han.

"Eg skulle tjørebre ho", sa ferjemannen, "for ho ligg på stranda og er sprukken i begge endar."

"Kor er dottera di?"

"Å, ho står på stallen og er føl-diger [3]", sa mannen, han syntest han svarte både godt og vel for seg.

"Å reis du til –, din tull du er!" sa lensmannen.

"Ja, det er ikkje langt unna. Når du kjem opp bakken, så er du der straks", sa mannen.

Ord

1. telge, telgje: hogge, skjere til, spikke.
2. tjørebre: smørje tjøre på; bre tjøre på.
3. føl-diger: drektig med føl.