| |||||
|
| Reservasjonar | Innhald |
|
Jon HestetjuvJon Hestetjuv var son av far og mor, som hadde fleire born enn han. "Eg døyper deg med ei von til Jon", sa faren då han blei døypt. Han voks opp på garden hos foreldra sine, men så snart han hadde blitt vaksen mann, stal han eit stykke ost frå ei gammal tiggarkone, og denne lasten følgde han i ettertid. Kona forbanna han nemleg, og sa at han ikkje ville klare å slutte. Jon og dei andre som var til stades prøvde å kjøpe kona til å trekke forbanninga tilbake, men det var ikkje mogeleg. Men kona ville gjere forbanninga mildare ved å føye til at han aldri skulle bli tatt eller straffa for steling, og det kom til å gjelde. Noko etter fekk han teneste hos ei enke og barna hennar på ein einsam, fin gard ved fjella vestpå. Enka og han blei gifte. Ho var hard av sinn, hadde dårleg rykte, ei fråstøytande mine, gråbrune auge, magre hender, og gjekk nesten aldri i kyrkje. I staden stod ho utanfor kyrkjedøra mens dei heldt messe. Jon Hestetjuv var derimot mild og glad, med krøllete hår og kraftige hender. Dessutan var han elskverdig og flink til å lage vakre ting, og han nynna gjerne små vers fram for seg. Jon og kona flykta med tida ifrå garden og opp i høglandet ved Stadt etter at kona hadde vore ute med intrigar og påfunn. Barna blei att på garden. Kona ville sette eld på han og brenne barna inne, men det måtte dei då få sleppe, meinte Jon, og hindra det. I fjella ved Stadt levde Jon og kona i tjue år. Dei laut dra lenger og lenger austover og nordover, men til sist bygde Jon ein liten gard og gjerda han inn med stein. Dei ville plyndre reisande som var på veg til Kitt-kyrkja over fjellet. Først kom ein mann og ein gut med ein ladning tørrfisk langs vegen over fjellet. Mannen blei redd då dei kom settande, men guten greip ein hammar og slo til Jon på kinnet så kjeven bresta, og dermed flykta Jon og kona, og dei vandrande kom uskadde over fjellet til kyrkjebygda. No ville Jon inn i vedunderdalane aust for kyrkja og skaffe seg sau og anna å ete. Jon tok av stad om natta og kom til ein saueflokk. Men nett då dukka sauegjetaren opp, sperra vegen for han, og forbaud han å ta sau. Det enda med at sauegjetaren slo til Jon, og så fekk han vende tomhendt heim til kona. Vinteren etter og tre-fire vintrar til var ei hard tid for Jon og kona, dei levde av å godsnakke med ender og fange dei, og dessutan ryper. Så ein dag kom to menn ridande i fjella for å samle mose og lav. Dei såg garden som låg for seg sjølv i ville fjellet, og syntest det var noko mystisk ved det heile. Nokre veker etter var dei der igjen med ein flokk menn og ville sjå om nokre av sauane dei hadde mista dei siste åra, var der på garden. Jon var kjapp i vendinga då han såg flokken komme ridande over ein bakke eit par kilometer vekke. Han treiv ei gryte med kjørel og søkkte ho ned i eit myrhol så dei andre ikkje fann dei, og så flykta han og kona opp på ein isbre nær ved. Bygdemennene tok no med seg alle sauane dei fann på garden, og dessutan nyttige ting dei kunne finne i huset der. Dei var mest forundra over dei vasstette vidjene Jon nytta, kor kunstferdig dei var laga, som mest alt anna der på garden. Så brente dei ned garden og drog sin veg. Jon og kona traska no i fjellet og såg om dei kunne finne ein annan høveleg stad til seg. Ein dag kom dei til ein grasfylt dal. Inst i dalen gjekk ein saueflokk, og ein gjetar med hund dreiv dei fram. Jon bad kona gøyme seg, gjekk bort til mannen og helste, og utfordra han til brytekamp. Det enda med at Jon felte den andre, og for dette ville han ha noko mjølk å drikke, sa han. Gjetaren sa det var greitt nok og gjekk sin veg til garden som låg bak ein liten ås nær ved. Kort etter kom det ut ei kvinne med eit spann. Ho mjølka ein sau i flokken, og rekte han mjølka. Jon takka, og kvinna sa: "No kjem snart bonden og dei to brørne til gjetaren, og dei vil slett ikkje la deg komme herifrå i live, for dei er fredlause!" Jon såg no dei tre mennene komme springande mot saueflokken, og tok til å renne så han fekk eit forsprang, for å springe og å gjere krumspring var noko av det han kunne best. Etter kort tid gav den gamle bonden seg på jakt, men dei to gjetarbrørne heldt fram like til dei kom til jøkularmen på vestsida av dalen. Jon hadde då hoppa over ein farleg sprekk i isen, og stod på hi sida og venta. Dei to våga ikkje å hoppe under slike forhold, for dei forstod at Jon kunne skubbe dei nedi sprekken om han ville. Så der skildest vegane deira, og det gjekk ikkje godsleg til. Jon bygde no ei hytte til seg og kona, og der budde dei heilt til han drøymde ein vinter at han blei fanga. Deretter flytta han hytta lenger aust, og dermed blei han funnen og fanga av folk i ei bygd sør for hytta. Hadde han blitt på staden han flytta hytta ifrå, hadde ingen funne han. Jon var kjent som ein gudfryktig mann, så ingen sa nei då han ville vere med til kyrkje den andre søndagen i fangenskapet. Han sette seg til rette på ein benk nærast døra. Dei to mennene som heldt vakt over han, meinte at det ikkje var tiltrengt å halde vakt over han under messa. Mens presten preika og alle var opptatt av han, sneik Jon seg ut, og ingen tenkte på å leite etter han før messa var over. Men då var det blitt så tett skodde at ein ikkje kunne sjå meir enn ei armlengd framfor seg, og skodda varte ei lita veke. Folk i bygda leita lenge etter Jon då skodda letta, men utan hell. Han hadde nytta forholda til å stable opp steinar til forskansing i ein bergsprekk ikkje så langt frå kyrkja, og der hadde han rigge opp ein takrygg og ei gammal hestehud til tak. Ein flat stein var døra hans. Attmed forskansinga til Jon var ei kjelde. Han trong berre å smette ut ei hand frå der han låg og stikke kruset sitt ned i vatnet. Også den gøymestaden var meisterleg utført, og Jon var god til å skaffe forsyningar i tillegg. Ingen kan seie sikkert kor Jon og kona enda opp til slutt. * ❖ Små tjuvar blir hengde, store blir borgarmeistrar (Ordtak).
Fluga og den kloke presten Gamle-Eirik var alltid sur på Villmann Prest, for det ergra han at han sjølv alltid kom til kort overfor han. Gamle-Eirik prøvde derfor på alle mogelege måtar å hemne seg på han, sjølv om det alltid gjekk i vasken. Ein gong gjorde Gamle-Eirik seg til ei bitte lita fluge og sette seg under snerken på mjølka i matskåla til Villmann. Han hadde tenkt at Villmann ville sluke han og døy av det. Men då Villmann tok matskåla, såg han fluga med det same, fekk slått snerken rundt ho og vikla ei fosterhinne utanpå det att, og la pakken på altaret. Der laut fluga ligge under heile den neste messa som Villmann heldt. Då ho vel var ferdig, opna Villmann pakken og sleppte Gamle-Eirik laus. Folk seier at Gamle-Eirik aldri har kjent seg så dårleg som då han låg på altaret mens Villmann Prest heldt messe.
"Du mor som mjølkar sauar"Det var ein gong ei jente som arbeidde som tenestejente på ein gard. Ho blei svanger, fødde barnet i løyndom og sette det ut.* Dette var nokså vanleg ein gong i tida, sjølv om det blei straffa hardt når det blei oppdaga. Seinare same år skulle det vere ein stor dansefest, og den festen hadde jenta blitt beden til. Men fordi ho var fattig og ikkje hadde klede som passa for høvet, heldt ho seg heime. Det klaga ho over til ei anna tenestejente ein dag dei var ute i saueflokken og mjølka. Då med det same høyrde dei ei sped stemme som kom frå einkvan stad under veggen i sauefjøset, og stemma song denne visa: Gråt ikkje, Jenta forstod at det var ho sjølv visa handla om, og blei forstøkt. Etter denne opplevinga blei ho aldri seg sjølv att, men var frå vettet resten av livet. * I norrøn tid kunne folk sette nyfødde ut i mark og hei for å døy dersom dei ikkje ville fostre dei opp, men det var ikkje god skikk. Seinare kristne lover var imot utsetting av nyfødde i det store og heile. Gjenferdet etter eit barn som blei sett ut for å døy utan å bli døypt, blei kalla utburd. I segner om utburdar blir det fortalt at utburden kan gi seg til kjenne ved å rope eller henge seg på ryggen til folk. Folk trudde at utburden ikkje kunne komme til himmels fordi han ikkje var døypt. Derfor kunne folk gi han fred ved å gi han namn. Den vanlege formelen var:Eg døyper deg på ei von
"Morosamt er mørket"Frå gammal tid og heilt opp til våre dagar var det skikk å vake over dei daude, og folk gjorde det i regelen ved eit tent lys når det då ikkje var ei av dei lysaste nettene. Ein gong døydde ein mann som kunne seg med hekseri og som hadde vore vanskeleg å vere i lag med. Det var ikkje mange som ville vake over liket hans. Men folk i bygda fann likevel ein sterk og modig kar til å gjere det. Natta lei fram utan problem heilt til ganske kort før daggry. Då gjekk lyset ut med eitt, og liket reiste seg og sa, "Morosamt er mørket." Mannen som vaka, svarte: "Det får du inga glede av", og sa fram eit vers: Eit lys gjekk ut, Så trengde han seg på den daude og tvang liket ned att i kista. Resten av natta var alt stilt og fredeleg.
|
