Den leie naboen og Oskar

AT 1535. Store-Per og Vesle-Per (The rich and the poor peasant). Ein storbonde slaktar den einaste kalven (kua, hesten) til den fattige grannen (bror sin), og broren hemnar seg ved å få storbonden til å gjere som han (imitere han) med svært dårlege følger. Den fattige broren si hemn-ri startar med at han bruker kalveskinnet som "spåmann". Deretter sel han ei daud gammal kvinne og lar seg bli frakta til Paradis.

Eventyret er modifisert. Namnet på helten i eventyr skiftar. Espen er eitt av mange. Nyvil, Pøk, Tyrihans, Oskefis og Halvor er også brukte blant mange andre, og "guten" også. 'Oskeladden' skal ha blitt laga av Asbjørnsen og Moe fordi dei meinte 'Oskefisen' ikkje var fint nok for dei danna, så dei gjorde ordet meir akseptabelt i dei krinsane. Døme på ulike namn på helten og/eller heltinna frå eitt eventyr står nedanfor.

[Til eventyret]

Oskeladden som stal gullstaven og gullkrona og gull-lakenet av gygra

AT 328. Gutten som stal frå trollet (The boy steals the giant's treasure). Av forskjellige grunnar drar helten av stad for å stele verdifulle ting frå ei kjempe (eit teppe, gullgjæser, harpe, lys, osv.). Han lykkast ved lure knep, men kjempa fangar han til slutt og vil feite han opp og drepe han. Helten finn ein siste utveg og narrar kjempa, som druknar eller blir tatt av dage.

Helten i eventyr-Noreg var ikkje alltid ein hann. Slik er det også her: Variantar lar heltinna eller helten i eventyret heite så som Gunnhild Bergsgarden, Jyri Berge, Kavadiska, Håkon Bolle, Håkon Vælle, Håkenballe, Hokombolle, Hakkeballe, Akkebolle, Akåbølle, Pikkenan, Oskefisen, Binnaber, Binaber, Benaber, Edeland, Eder Hønsehjuring, Litle-Jøren, Litle-Jørn, Lite Boggejæ og Torgrim og Tosten [Torstein] (Hodne 1984, 82-86)

Denne varianten er frå Telemark.

[Til eventyret]

Lureria i gygregarden

AT 328. Gutten som stal frå trollet (The boy steals the giant's treasure).

Eventyret tilhøyrer same eventyrtypen som førre. Helten blir kalla Hokumbolle, Akkebolle, Hakkeballe og Hakkebolle i ulike variantar. Denne er frå Hordaland.

[Til eventyret]

Sugga

AT 1538. Guten som ville bli handelskar (The youth cheated in selling oxen).

Ein gut vil bli handelskar og drar av garde for å selje ei sugge/ku. Han blir snytt av ein rik kar. Guten hemnar seg, blir arrestert og skal hengast. Han narrar den rike karen til å henge ein annan (ein husmann) i staden for seg. Rikingen skjøner han blei lurt, og kjem til garden til guten for å fakke han. Guten har sørga for å bli lagt levande under torva så det verka som han er gravlagt. Når den rike mannen kjem til "grava" og skal til å skjende ho ved å gjere "sitt fornødne" over guten, dolkar guten fienden sin nedanfrå.

[Til eventyret]

Oskeladden og dei gode hjelparane

ATU 513A: Seks drar gjennom verda (Six Go through the Whole World).

Ein soldat som er ferdig med tenesta si, skaffar seg mange (seks) reisefeller som kvar kan uvanlege ting. Til dømes spring ein av dei fort, ein annan kan ete store mengder mat, ein kan frambringe (kan tole) alvorleg frost, ein kan skyte og treffe venstre auge på ei fluge på langt hald, ein høyrer uvanleg god, ein kan gjere seg høgare, og ein kan rive opp tre med røtene. For å hemne seg på kongen som dimma han, tar soldaten del i ein konkurranse for å gifte seg med kongsdottera. Ho har avtalt å gifte seg med den som spring fortare enn ho.

Kongen tillèt soldaten å bruke hjelparane sine. Han som spring så fort, kjem godt føre kongsdottera, men han fell i søvn og blir vekt akkurat i tide av skarpskyttaren. I eit forsøk på å hindre bryllaupet, kjem kongen med andre oppgåver: å ete (drikke) veldige mengder mat, og overleve i ein oppvarma omn. Og soldaten har ein reisefelle for kvar ting. Endeleg tilbyr kongen soldaten så mykje pengar som han og kompanjongane hans kan bere, om han berre vil gi opp krava sine på kongsdottera. Reisefellene ruinerer kongen og vinn over hæren hans.

Eventyrtypen handlar også om ein ung mann (kongsson) som er på jakt etter ei kone. Han skaffar seg tenarar som hjelper han å gjennomføre oppgåver som har blitt fastsette for den som håper å kunne gifte seg med kongsdottera, og til sist giftar han seg med ho.

"Dei uvanlege reisefellene" viser til ein syklus av beslekta soger:

(1) I gamle Hellas skaffa Jason seg ein gjeng på om lag femti heltar og "spesialistar" til hjelp då han fór ut med båten sin, Argo, og skulle ha tak i eit saueskinn av gull. Skinnet hang i eit tre i ein heilag lund, og blei vakta av ein drake som aldri sov. Blant mannskapet han samla seg, var kjempesterke Herakles, skarpsynte Lynkevs, som evna å sjå gjennom tre, murar og ned i jorda. Orfeus med lyra (eit instrument) var også med; når han song, kunne han dåre alt frå ville dyr, bekkar, steinar og tre. Polyfemos var ein menneskeetar med veldige krefter.

(2) Baron Munchausen har eit knippe "spesialistar" til hjelp i ei fantasifull soge, "Gode hjelparar". Ein er kjempesterk, ein annan er skarpsynt, og så vidare.

(3) I folkloren har ein enda fleire variantar av eventyret, og somme er forenkla.

Folklore-funn: Det er døme på eventyrtypen hos to italienarar, Giovanni Sercambi frå cirka 1374, og av Giambattista Basile i eventyrsamlinga Pentameronen frå 1600-talet (Uther 2004, 299-300).

[Til jamføringssoga]   [Til denne soga]

Kongsdottera i glasberget (2)

AT 530. Prinsessa på Glasberget (The princess on the glass mountain).

Tre brør [kan stundom tolkast som tre forsøk] blir sendt etter tur for å vakte ei løe eller eng som blir rasert av eit monster om natta. Dei eldste to blir skremde vekk, men ikkje den yngste, og som følge skaffer han seg hestar og rustning. Han rir opp eit bratt og glatt berg ved hjelp av dei gode hestane, og tar med gulleple/gullkjeder frå ei kongsdotter på toppen og stikk av. Alle friarane blir så kalla til hoffet, men berre guten har med teikna på kven som hadde klart bragden. Han giftar seg med kongsdottera.

Eventyret er gammalt. Den eldste forma ein kjenner, er frå "ein egyptisk papyrusrull frå ca 1400 år før vår tidsrekning," skriv Preben Ramløv (1983, 169). I den gammalegyptiske forteljinga sit kongsdottera ikkje på eit glasberg, men i eit kammer som er drøye 42 meter over bakken, og er lovd til den som kan komme opp dit. Mange prøver utan å lykkast. Til sist lykkast ein "enkel" offiser.

Når det gjeld bratte, glatte steinskråningar og oldtidas Egypt: Kheopspyramiden var ein gong kledd med polert, kvit kalkstein over det heile, utan avsatsar mellom steinblokkene opp igjennom. Eit jordskjelv i 1303 e.Kr. fekk nesten alle dei kvite steinane til å ramle ned. Ein rest av dei er att ved toppen. Dei som fall ned, blei frakta til Kairo og brukt opp att der i byen.

[Til eventyret]

Eika i kongsgarden

AT 577. Per, Pål og Espen Askeladd (The king's tasks).

Ein konge byr ut dottera si til den som kan gjere visse oppgåver for han (hogge ned ei stor eik, grave ein brønn). Den yngste av tre fattige brør lykkast ved magiske saker og ting han finn på vegen til hoffet: ei nøtt, ei øks, ei hakke.

"Godt reiskap er halve verket." (Norsk ordspråk).

[Til eventyret]

Storoksen som skulle til seters og gjere seg feit

AT 130. Stuten og bukken og vêren (The animals in night quarters).

Husdyr sluttar lag og vil bu samman. Ved samarbeid skremmer dei vekk inntrengarar (til dømes bjørn og ulv).

[Til eventyret]

Oskeladden som fekk kongsdottera til å le

AT 571: Vil du vere med så heng på.

Ein konge byr fram dottera si til mannen som kan få ho til å le. Den yngste av tre brørne lykkast ved å bruke ein magisk fugl (ei gullgås) til åte. Ei kvinne, ein grovsmed, ei kjøkkenhjelp, ein klokkar med meir blir limt fast til kvarandre av å komme borti gåsa, og dei som har komme bort i den og sit fast. Dette følget ser så forunderleg ut at kongsdottera gapskrattar av det.

Det finst salt og grov humor og søtare og meir finkorna eller finslipt humor. Den siste kallast verdigare, med eller utan rett. Og likevel, etter kvart som folk blir mindre rå og grove, blir humoren slik også, syner Jan Bremmer i boka A Cultural History of Humour: From Antiquity to the Present Day (1997). Jamfør Birgit Johnsons Hva ler vi av? Om nordmenns forhold til humor (1997).

[Til eventyret]