Då han hadde segla eit stykke, kom han til ein lang, mager fant som låg bortmed eit berg og åt gråstein. "Kva er du for ein kar, som ligg her og et gråstein?" sa Oskeladden.

Jo, den andre var så kjøtsvolten at han aldri kunne få metta si, derfor var han nøydd til å ete gråstein, sa han, og så bad han om han kunne få vere med på skipet.

"Ja, vil du vere med, så stig på", sa Oskeladden.

Ja, det ville han, og så tok han med nokre store gråsteinar til niste.

Då dei hadde segla eit stykke til, trefte dei på ein som låg i ein solbakke og patta på ein tapp.

"Kva er du for ein?" sa Espen Oskeladd, "og kva skal det vere godt for at du ligg og pattar på denne tønnetappen?"

"Å, når ein ikkje har tønna, får ein av og til ta til takke med tappen", sa mannen. "Eg er så øltørst at eg aldri kan drikke meg mett på øl og vin", sa han, og så bad han om han fekk vere med på skipet.

"Vil du vere med, så stig på", sa Oskeladden.

Ja, det ville han, han steig på og tok med seg pattetappen.

Då dei hadde segla eit stykke til, trefte dei på ein som låg med det eine øyret til bakken og lydde.

"Kva er du for ein, og kva skal det vere godt for at du ligg og lyttar på bakken?" sa Espen Oskeladd.

"Eg lyttar etter graset, for eg har slik høyrsel at eg høyrer det gror", sa han, og så bad han om han fekk vere med på skipet.

Det var ikkje nei til det. "Vil du vere med, så stig oppi", sa Oskeladden.

Ja, det ville han, og han steig oppi, han også.

Då dei hadde segla eit stykke til, kom dei til ein som stod og sikta og sikta.

"Kva er du for ein, og kva skal det vere til at du står og siktar slik?" sa Oskeladden.

"Eg ser så skarpt", sa han "så eg glatt [10] kan skyte like til verdas ende." Og så bad han om han fekk lov til å vere med på skipet.

"Vil du vere med, så stig på", sa Oskeladden.

Ja, det ville han, og steig opp.

Då dei hadde segla eit stykke att, kom dei til ein som fór og hoppa på eitt bein, og det andre hadde han godt og vel eit tonn lodd på.

"Kva er du for ein?" sa Oskeladden, "og kva skal det vere godt for at du fer og hoppar på eitt bein og har over eit tonn lodd på det andre?"

"Eg har så lett for å lette og flyge [11]", sa han. "Gjekk eg på begge føtene, kom eg til verdas ende på under fem minutt." Og så bad han om han fekk vere med på skipet.

"Vil du vere med, så stig på", sa Oskeladden.

Ja, det ville han, og steig opp i skipet til Oskeladden og følgesveinane hans.

Då dei hadde segla eit stykke att, trefte dei ein som stod og heldt seg for truten.

"Kva er du for ein?" sa Oskeladden, "og kva skal det vere godt for at du står slik og heldt deg for truten?" sa han.

"Å, eg har sju somrar og femten vintrar i kroppen", sa han "så eg lyt vere varsam og halde meg for truten. For slapp dei ut alle saman, så gjorde dei kål på heile verda med det same", sa han, og så bad han om å få vere med.

"Vil du vere med, så stig på", sa Oskeladden.

Ja, han ville vere med, og så steig han opp i skipet til dei andre.

Då dei hadde segla ei god stund, kom dei til kongsgarden.

Oskeladden strauk like inn til kongen og sa at no stod skipet ferdig ute på tunet, og no ville han ha kongsdottera, som kongen hadde lovt ut.

Kongen likte ikkje dette noko vidare, for Oskeladden såg ikkje bra ut, han var både svart og sotete, og kongen ville nødig gi dottera si til ein slik fant [12]. Så sa han guten fekk vente litt. Han kunne ikkje få kongsdottera før han hadde tømt ein kjøtbu kongen hadde. Der stod tre hundre tønner kjøt. "Det er det same [13], kan du gjere det til i morgon, kan du få ho", sa kongen.

"Eg får prøve", sa Oskeladden, "men eg får vel ta med ein av kameratane mine?"

Ja, det kunne han få, om han så ville ta dei alle seks, sa kongen, for han trudde det var reint uråd om han så hadde seks hundre.

Oskeladden tok berre med seg han som åt gråstein og støtt var så kjøtsvolten, og då dei kom og lét opp bua neste morgon, hadde han ete opp alt i hop så det ikkje var igjen meir enn seks små spekebogar; det var berre ein til kvar av dei andre kameratane. Så strauk Oskeladden inn til kongen og sa at no var bua tom, og no fekk han vel kongsdottera.

Kongen gjekk ut på bua, og tom var ho, det var sikkert nok – men Oskeladden var både svart og sotete, og kongen syntest det var altfor ille at ein slik fant skulle ha dotter hans. Så sa han at han hadde ein kjellar full med øl og gammal vin, tre hundre tønner av kvart slag, og det ville han ha drukke opp først. "Og det er det same, er du kar til å drikke dei opp til i morgon ved denne tida, så kan du få ho", sa kongen.

"Eg får prøve", sa Oskeladden, "men eg får vel ta med meg ein av kameratane mine?" sa han.

"Ja, gjerne det", sa kongen. Han meinte han hadde så mykje øl og vin at det var meir enn nok for alle sju.

Oskeladden tok med han som patta på turen og støtt var så øltørst, og så låste kongen dei ned i kjellaren. Der drakk tørstingen tønne etter tønne så lenge det var noko att, men den siste sparte han ein tår frå, så det kunne vere eit par beger til manns til kvar av kameratane.

Om morgonen lukka dei opp kjellaren, og med det same strauk Oskeladden inn til kongen, og sa han var ferdig med ølet og vinen, og no fekk han vel kongsdottera hans, som kongen hadde lovt.

"Ja, først får eg ned i kjellaren og sjå", sa kongen, for han trudde det ikkje. Men då han kom ned i kjellaren, var det ikkje anna enn tomme tønner. Men Oskeladden var både svart og sotete, og kongen syntest ikkje det sømte seg [14] å ha slik ein svigerson. Så sa han det var det same, kunne han skaffe vatn frå verdas ende.

"Eg får prøve", sa Oskeladden.

Så fekk han fatt på han som hinka på eitt bein og hadde eit tonn metall-lodd på det andre, og sa at han fekk spenne av lodda og bruke beina sine så fort han kunne, for han skulle ha vatn frå verdas ende til kongsdottera si innan ti minutt.

Den rappføtte tok av lodda, fekk eit spann og la i vegen, og vekk var han med det same. Men det varte og det rakk og han kom ikkje att. Til sist var det ikkje meir enn tre minutt til tida var ute, og kongen var så velnøgd som han hadde fått ei mark.

Men så ropte Oskeladden på han som høyrde graset gro, og sa han fekk lytte etter kor det blei av han.

"Han har sovna ved brønnen", sa han. "Eg kan høyre han snorkar og trolla lyskar [15] han", sa han.

Så ropte Oskeladden på han som skaut like til verdas ende, og bad han sette ei kule i trollet nærast han som var sovna. Ja, det gjorde den skarpaugde, han skaut det midt i auget. Trollet slo opp eit brøl så den rappføtte vakna med det same, han som skulle hente tevatn, og då han kom til kongsgarden, var det enda eitt minutt att av dei ti.

Oskeladden strauk inn til kongen og sa at der var vatnet, og no fekk han vel kongsdottera, det var vel ikkje meir å snakke om det. Men kongen syntest han var svart og sotete no som før, og likte ikkje å skulle ha han til svigerson. Så sa kongen at han hadde tre hundre femner ved som han skulle tørke korn med på badstova [16], "og det er det same, er du kar til å sitte der og brenne opp veden, så skal du få ho, og det er ikkje tvil om det", sa han.

"Eg får prøve", sa Oskeladden, "men eg får vel ta med ein av kameratane mine?"

"Ja, om det så var alle seks", sa kongen, for han tenkte det skulle bli varmt nok til dei alle.

Oskeladden tok med han som hadde dei femten vintrane og dei sju somrane i kroppen, og strauk på badstova om kvelden. Men kongen hadde lagt sterkt på varmen, for bålet kunne gjerne støypt kakkelomnar [17]. Ut igjen kunne dei ikkje komme, for med det same dei kom inn, slo kongen skota [18] for og hengde på eit par hengelåsar til.

Så sa Oskeladden: "Du får sleppe ut ein seks, sju vintrar, så blir det passe sommarvarmt." Då blei det så dei kunne halde ut der, men då det lei på natta, blei det vel kjølig. Så sa Oskeladden at han måtte lunke på med eit par somrar, og då sov dei til langt på dagen.

Men då dei høyrde kongen rusla utanfor, sa Oskeladden: "No får du sleppe ut eit par vintrar til, men lag det så at den siste går lukt i synet på han." Ja, vêrmannen gjorde så, og då kongen lét opp badstovedøra og trudde dei låg der oppbrent, sat dei der og hutra og fraus så tennene skrangla, og han med dei femten vintrane i kroppen slapp den siste like i fjeset på kongen såg det flaug opp ei stor frostblemme.

"Får eg kongsdottera no?" sa Oskeladden.

"Ja, ta ho og ha ho og ta riket attpå", sa kongen. Då torde han ikkje seie nei lenger.

Så heldt dei bryllaup og feira og dominerte [19] og skaut trollkjerringsmell [20].

Ord

1. skip for land og vatn: Alt i norrøn tid blei det fortalt om ein båt som kunne gå på land og på vatn, som alltid hadde medbør når segla var heiste, og som kunne faldast saman og puttast i lomma så eigaren hadde han for handa. [Munch 1982:43]. I vår tid finst mangt som kan fly over land og vatn også. Ein viktig trend er likevel at køyring blir overlatt til dronebilar og flygedronar med datakraft. Litt etter litt blir mennesket avpassa og køyrd meir enn ein som køyrer og avpassar. Innskrenkingar følger. Ein skulle vite å passe seg så ein ikkje blir avdanka.
2. skreppe: stor lêrveske til å bere på ryggen eller ved sida; ransel, ryggsekk.
3. trau: avlangt, uthola trefat, som oftast stort. Fleire treslag kan høve, mellom anna bjørk.
4. freiste: prøve; gå i gang (med) i vona om å greie noko (og anna).
5. grisetrau: avlangt, uthola trefat, som oftast stort, som grisen får mat oppi. Det finst andre slags trau også.
6. maksle: arbeide med, lage til (etter mønster); (streve, bale med å) få til, sette saman.
7. det var likt seg (her:) nei langt ifrå.
8. dovent øl: smaklaust og ufriskt øl. Øl blir (flatt og) dovent når kolsyra i det forsvinn ut i lufta. Tår: litt drikke (elles også: slurk, sup, drope). Øltår: litt øl å drikke.
9. kall: mann, kar, eldre mann, gubbe. Kall kan dessutan tyde ektemann, men ikkje i soga her.
10. glatt: utan vanskar, lett.
11. lette og flyge: har stod lettfør, som tyder "ha lett for, snøgg, rask". Jamfør elles å lyfte seg og sveve i lufta. [Wikipedia, s.v. "Levitasjon"]
12. fant: fyr, landstrykar, fattig mann, framand mann, o.a.
13. det er det same: "det eine er det andre verdt"; det ordnar rekneskapen.
14. sømde seg: her stod standsmessig. I mellomalderen var det fire stender: presteskapet, adelen, borgarane og bøndene. Før i tida var det strenge krav om å gifte seg innanfor sin eigen stand, sin eigen sosial rang, si eiga samfunnsgruppe. Det var til tider overlag strengt, men ikkje alltid strengt med vaskekrav. Mange levde i ganske ureinslege kår. I somme distrikt visse folk knapt kva ein sopelime og ein badestamp skulle brukast til. – Ja, det var to innblikk det, eitt om stender og eitt om at folk kunne vere skitne før i tida, og likevel gjere det godt. Men såpa var oppfunnen.
15. lyske: plukke lus av, reinse for lus, avluse.
16. badstove: Badstover fanst i heile Norden i mellomalderen, som varte fram til ca. 1550. Folk sveitta i damp og kjølte seg ned med snø eller kaldt vatn heilt nakne, og begge kjønn hadde same badedag. Presteskapet mislikte det. Bruken forsvann med tida utanfor Finland. Badstova var i bruk i Noreg likevel, ho blei brukt til å tørke korn og malt. Det blei brukt open eld, og på grunn av brannfaren låg ho gjerne for seg sjølv i utkanten av tunet. Det var då. [Jf. Wikipedia, s.v. "Badstue"]
17. støype kakkelomnar: støypejern treng oppunder 1200 °C for å smelte. [Wikipedia, s.v. "Cast iron"]
18. skote (f): stokk til å stenge ei dør, ein port eller liknande med. Det same som slå, bolt og bom.
19. dominere: leve lystig, halde spetakkel.
20. trollkjerringsmell: fyrverkeri, venteleg.

Gudbrand i Lia

Det var ein gong ein mann som heitte Gudbrand. Han hadde ein gard som låg langt borti ei åsli, og derfor kalla dei han Gudbrand i Lia. Han og kona hans levde så godt saman og var så godt forlikte at alt mannen gjorde, syntest kona var så velgjort at det aldri kunne gjerast betre; korleis han så bar seg åt, var ho like glad i det. Dei eigde jordvegen [1] sin, og hundre dalar hadde dei liggande på kistebotnen, og i fjøset to klavebundne kyr.

Men så sa kjerringa ein dag: "Eg synest vi skulle reise til byen med den eine kua og selje ho, eg, så vi kunne få oss nokre handskillingar. Vi er så bra folk at vi godt kan ha nokre skillingar under hendene, liksom andre har. Dei hundre dalarane som ligg på kistebotnen, kan vi ikkje ta hòl på, men eg veit ikkje kva vi skal med meir enn éi ku. Og litt vinn vi ved det også at eg slepp med å stelle ei, i staden for at eg har gått og moka og laga til høy og halm for to."

Ja, det syntest Gudbrand var både vel og rett talt. Han tok kua og gjekk til byen med og skulle selje ho. Men då han kom til byen, var det ingen som ville kjøpe ku. "Ja, ja", tenkte Gudbrand, "så kan eg gå heim att med kua, eg. Eg veit eg har både bås og klave, og det er like langt att og fram", og dermed gav han seg til å rusle heimetter att.

Men då han hadde komme eit stykke på vegen, møtte han ein som hadde ein hest han skulle selje. Så syntest Gudbrand det var betre å ha hest enn ku, og så byta han med han. Då han hadde gått eit stykke lenger, møtte han ein som gjekk og dreiv ein feit gris framfor seg, og så syntest han det var betre å ha feit gris enn hest, og byta med mannen. Han gjekk så eit stykke til. Så møtte han ein mann med ei geit, og så tenkte han det saktens var betre å ha geit enn gris, og så byta han med han som hadde geita. Så gjekk han eit langt stykke, til han møtte ein mann som hadde ein sau. Med han byta han, for han tenkte: "Det er alltid betre å ha sau enn geit." Då han no hadde gått ei stund att, møtte han ein mann med ei gås. Så byta han bort sauen med gåsa. Og då han hadde gått eit langt stykke, møtte han ein mann med ein hane. Med han byta han, for han tenkte som så: "Det er alltid betre å ha hane enn gås." Så gjekk han til det lei lang utpå dagen, men så tok han på å bli svolten, og så selde han hanen for tolv skilling [2] og kjøpte seg mat for det. "For det er då betre å berge livet enn å ha hane", tenkte Gudbrand i Lia.

Så gjekk han vidare heimover til han kom til næraste grannegarden. Der gjekk han innom.

"Korleis har det gått deg i byen?" spurde folka.

"Å, det har no gått så som så", sa Gudbrand i Lia. "Ikkje kan eg rose lykka mi og ikkje kan eg laste ho heller", og dermed fortalde han det heile, korleis det hadde gått frå først til sist.

"Ja du blir ikkje godt mottatt [3] når du kjem heim til kjerringa di", sa mannen på garden. "Hjelpe deg! Eg ville ikkje vere i din stad."

"Eg synest det kunne gått mykje verre, eg", sa Gudbrand i Lia; "men enten det no er gått ille eller vel, så har eg så snill kone at ho aldri seier noko, korleis eg så ber meg åt."

"Ja, det veit eg visst, men ikkje for det eg trur det", sa grannen.

"Skal vi vedde på det?" sa Gudbrand i Lia. "Eg har hundre dalar liggande heime på kistebotnen. Tør du halde likt imot?"

Ja, dei vedda, og så blei Gudbrand der til om kvelden. I mørkninga rusla dei saman bortover til garden hans Gudbrand. Der blei grannemannen ståande utanfor døra og lytte mens mannen sjølv gjekk inn til kjerringa.

"God kveld", sa Gudbrand i Lia då han kom inn.

"God kveld", sa kona, "og takk og lov er du der!"

Ja, han var då det.

Så spurde kona korleis det hadde gått han i byen.

"Å, så som så", svarte Gudbrand, "det er just ikkje noko å rose. Då eg kom til byen, var det ingen som ville kjøpe ku. Så byta eg bort kua mot ein hest, eg."

"Ja, det skal du riktig ha takk for, det", sa kona. "Vi er så bra folk at vi kan køyre til kyrkje, vi likså vel som andre, og når vi har råd til å halde hest, så kan vi då vel legge oss til ein [4]. Gå ned og set inn hesten, barn!"

"Ja", sa Gudbrand, "eg har nok ikkje hesten, eg. Då eg kom eit stykke på vegen, byta eg han bort for ein gris."

"Nei, nei!" ropte kona. "Det var då sanneleg som eg sjølv skulle gjort det. Det skal du jammen ha takk for! No kan vi få flesk i huset, og noko å by folk når dei ser innom til oss, vi også. Kva skulle vi med hesten? Så ville folk seie vi var blitt så store på det at vi ikkje lenger kan gå til kyrkje som før. Gå ned og set inn grisen, barn!"

"Men eg har nok ikkje grisen heller", sa Gudbrand. "Då eg kom eit stykke lenger, byta eg han bort med ei mjølkegeit."

"Å nei, å nei, så vel du gjer allting!" ropte kona. "Kva skulle eg med grisen, når eg riktig tenker meg om? Folk hadde berre sagt: "Der borte et dei opp alt dei har." Nei no har eg geit, så får eg mjølk og ost, og geita beheld eg enda. Slepp inn geita, barn!"

"Nei, eg har nok ikkje geita heller, eg", sa Gudbrand. "Då eg kom eit stykke på vegen, byta eg bort geita og fekk ein dyktig sau i staden."

"Nei!" ropte kona. "Du har gjort det akkurat som eg skulle ønske meg alt, akkurat som eg sjølv skulle ha vore med. Kva skulle vi med geita? Eg måtte klive i berg og dalar og få ho ned att til kvelds. Nei, har eg sau, kan eg få ull og klede i huset, og mat også. Gå ned og slepp inn sauen, barn!"

"Men eg har nok ikkje sauen lenger, eg", sa Gudbrand, "for då eg hadde gått ei stund, byta eg han bort mot ei gås!"

"Takk skal du ha for det", sa kona, "og mang takk også! Nei, kva skulle eg med sauen? Eg har jo verken rokk eller tein [5], og ikkje bryr eg meg om å sitte og slepe og tilverke klede heller; vi kan kjøpe klede no som før. No får eg gåseflesk, som eg lenge har stunda etter, og no kan eg få dun til den vesle puta mi. Gå ned og slepp inn gåsa, barn!"

"Ja, eg har nok ikkje gåsa heller, eg", sa Gudbrand. "Då eg hadde komme eit stykke lenger på vegen, byta eg ho bort for ein hane."

"Ikkje veit eg korleis du har funne på det alt", ropte kona. "Det er alt saman som eg hadde gjort det sjølv. Ein hane! Det er det same som du hadde kjøpt eit åttedagsur [6]; for kvar morgon gjel hanen klokka fire, så kan vi også komme på beina i rette tid. Kva skulle vi vel med gåsa? Ikkje kan eg lage til gåseflesket, og puta mi kan eg jo fylle med storr [7]. Gå ut og slepp inn hanen, barn!"

"Men eg har nok ikkje hanen heller, eg", sa Gudbrand. "Då eg hadde gått enda eit stykke, blei eg skrubbsvolten, og så måtte eg selje hanen for tolv skilling for å berge livet."

"No, takk og lov for du gjorde det!" ropte kona. "Korleis du steller deg, gjer du allting nettopp som eg kunne ønskt det fram. Kva skulle vi også med hanen? Vi er jo våre eigne herrar, vi kan ligge om morgonen så lenge vi vil. Takk og pris – når eg berre har fått att deg, som steller alt så godt, treng eg verken til hane eller gås, verken til gris eller ku."

Så lét Gudbrand opp døra.

"Har eg vunne dei hundre dalarane no?" sa han, og det måtte grannen vedgå at han hadde.

Ord

1. jordveg: dyrkajord som høyrer til ein gard.
2. skilling blei brukt som mynteining i Noreg til 1875. (1 dalar = 120 skilling.) 1 skilling var då verdt 3 1/2 øre. Kunne Gudbrand få seg eit måltid mat på eit landleg vertshus for tolv skilling, ca. 45 øre, kjem ein til ein omdanna, lausleg kroneverdi for vår tid ved å gonge med 200 (1-300) og få 90 kroner. Det kan vel høve sånn omtrent, men ikkje alle stadar. Det står meir under 'skilling' i lista over sjeldne ord (sjå nede til venstre på sida)

3. mottatt: Naboen sa eigentleg det motsette av det han meinte om korleis kona til Gudbrand kom til å ta imot han, men her står meininga enkelt og greitt.
4. legge seg til: skaffe seg; få seg; ta til å nytte seg av. (Norsk Ordbok)
5. tein: enkel og svært gammal handreiskap til å spinne med, laga av ein kjegleforma trestubbe (trestav, konisk trestuv) med ei tung svingskive av kleberstein eller tre, til dømes. Øvst er ein krok av det slaget Tornerose stakk seg på.
6. åttedagsur: ei stueklokke, ei (vegg)klokke, eit (slag)ur til å ha i ei stue.
7. storr: Den store planteslekta Carex med dei grasliknande plantane sine, høyrer med til naturens store gode. Somme artar er betre til puter enn andre, til dømes flaskestorr, Carex rostráta "Carex med nebb". Flaskestorr er om lag 50 cm høg, somtid det dobbelte, og utan ru og skarpe bladkantar. Namnet "flaskestorr" kjem frå dei flaskeforma, oppblåste, små frukthylstra som spriker rett ut frå akset. – Blada blei banka mot treplate med fleire rader spisse tindar, til dømes av jern, og trevla opp og gjort mjuke før dei blei tørka i ei vekes tid eller mindre. Så kunne dei godt brukast, både i puter, til fotsolar og i skinnvottar. Blei slik storr for fuktig, kunne han tørkast att. Ein kunne halde seg godt tørr og varm med "storarta storrartar". [◦Noko til]

   Det finst prydkultivarar av storr til hagebruk og enda meir. [Wikipedia, "Carex"]