Råd og vink som gagnar

Råd

Kunsten å gi råd til rette vedkommande, i god tid og på ein behageleg måte er kanskje ikkje god å fatte, men her er nokre tankevekkarar: Frå enkle hovudpremissar (nr. 1 og 2 her) når ein til slutt fine avgjerder (3). Sjå berre:

• Dei som treng råda mest, er jamt over heller lite mottakelege for dei. "Råd er sjeldan velkomne, og dei som treng det mest, liker det minst", sa Lord Chesterfield. Enda krassare: "Råd er noko som dei vise ikkje treng og toskane ikkje vil følge. (Amerikansk ordtak)." Variant: "Toskar treng råd mest, men berre forstandige betrar seg av råd." Mange råd som vel kunne hjelpt i og for seg, kjem truleg for seint til mange.

• Dei som ikkje absolutt treng råd, kan kanskje få hjelp av dei: Dersom gode råd ikkje verkar galne eller trugande og ein har god tid til å leve med i råda og forholda dei vedkjem best, kan vel gode, ganske generelle råd til tider nå opp til å gagne. Elles ville svært mykje førehands-råding vere bortkasta.

• Så: Gi råd hovudsakleg til dei som ikkje ser ut som dei treng dei - enno; helst så det gir vinn-vinn utkomme. Utfylling: Det enklaste er ofte det beste, men det finst gode måtar å gå fram på, dårlege måtar å gå fram på, og måtane i det militære.

Det høyrer også med at "Eitt er å gi råda, eit anna å få dei, eit tredje å hugse dei, eit fjerde å følge dei utan å få låkt av det."

Kloke råd som er godt sådd, kan spire i ettertanke

Råd blir gløymde, og kanskje ikkje likevel: Det er slett ikkje sikkert at rådet som blir gitt, blir forstått og verdsett godt. Og det er heller ikkje sikkert det gjer så mykje - saka er at mykje vi får i oss mentalt, verkar i hugen noko etter, også når vi ikkje er klart medvitne om det. Ting dukkar til dømes opp i draumar, og ikkje heilt vilkårleg. Det syner draumeforsking:

Biologisk forankra: Hobson (2005) syner til dømes korleis draumar kan utvikle hugen. Han har drøyming som hovudfokus. Horne gir ei anna, ganske enkel, biologisk basert utgreiing om søvn, og kjem inn på drøyming (2006:159-71).

Tydingar og ulike vinklingar. Ullman og Zimmerman skriv om arbeid med draumar og tar opp slikt som dagsrestar: Med det ordet viser dei til at i den første delen av natta drøymer ein helst i hop scener ut frå opplevde hendingar like før, til dømes dagen som gjekk. Dei tek opp "forholdsdansen" som eit viktig tema i mange draumar, og gir vink for effektivt arbeid med draumar, slik dei ser det. (1979:85-91 o.a.) Korleis Carl Gustav Jung ser det, står i enkelt omriss i artikkelen Jung om draumeforståing, og i boka Dreams (1974)

Boktilvisingane så langt er for dei ihuga som krev dokumentasjonsgrunnlag for å seie at "råd kan spire i ettertanke". Eg kan godt postulere at gode råd vi gløymer i den forstand at vi ikkje hugsar dei, kanskje ikkje har falle på steingrunn for det, men går djupare inn i hugen og blir integrerte med innhald som kviler der frå før. Dei nette råda kan ligge gøymde i djup jord (djupare i hugen) der somme av dei gradvis modnast og så klekkast. Då bryt dei fram som tankar ein er bevisst. Tankeverpinga kan ta ein dag, tre, eller mykje meir – kanskje det blir nokre års rugetid. Trur du det ikkje, så finst det like fullt ein god del historier om forskarar som tumla med problem, og fann vink, betre tilnærmingsmåtar og somtid ferdige løysingar på dei via nattlege draumar etter ei tid. [[Jf. "Answers in Your Dreams" i Scientific American, November-December 2011].

Ein treng ikkje vere utdanna vitskapsmann eller -kvinne for å løyse problem i søvne heller. Svar, andre tankar og anna rart kan godt komme til ein i draumar. Det syner blant andre Deidre Barrett (jf. Rettner 2010).

Parallell: Noko liknande gjeld for programmert læring. Når ein søv og kviler etter ei læringsøkt, får hugen høve til å kople av og bringe saman det nye tilfanget med det gamle ein har - erfaringar, minner - alt som er tilgjengeleg. At sambanda skjer med tankeassosiasjonar i nettverk av neuronar, er del av læringspsykologien. Dette var ein parallell. Psykologen Tony Buzan utnyttar desse forholda omkring læringskurva i eit læringsopplegg, og peikar på at i ei kort tid etter ein times læringsøkt, hugsar ein meir og meir, men så tar ein til å gløyme så det kostar etter. (2010:54). Korte kvileperiodar mellom læringsøkter hjelper hugen å ta inn i seg nytt tilfang og hugse det nye betre. (2010:49).

Samanfatting så langt: "Råd kan spire" om dei blir tatt imot, glir saman med erfaringsmassen ein har, og om ein blir mint på dei - frå hendingar og av andre, høfleg og bestemt. Det var desse tinga som kunne trenge litt oppbakking.

Same kva, jamvel godt forstått og verdsett råd kan gløymast. Det ein ikkje gløymer, kan ein kanskje leve ut så sant lykka er god på ein heldig dag.

Opplegget hjelper fram kulturen, heiter det, men ikkje berre det

Den behagelege løysinga er altså ein variant av "Det gjeld å gi råd hovudsakleg til dei som ikkje treng dei – enno. Ein kan godt kalle det "kulturell førebygging utan ansvar for følgene". Utfallet bør syne seg lønsamt i langtidsperspektiv først og fremst, men det er ikkje sikkert det går lett å finne ut av det. Ved å gi kløktige råd etter dette opplegget, formidlar ein kultur og held ved lag kontaktnett. Elles har jo sanningar dette ved seg at dei kan bli ille høyrde i fall det blir mange av dei på ein gong eller dei er harde og tunge å tygge på og svelge. Slik er det ofte.

Å gi gode råd med på vegen og lenge før tiltrengt, kan hjelpe naturleg libido, som er ganske naiv av seg – tilmed i lang tid før nokon ser ut til å ha direkte bruk for råda. Ein fiks måte å bygge inn hjelp på, er ved underhaldande historier og anna som ikkje krenker – og den rådgivarkunsten er eldgammal. Kulturpsykologen Jerome Bruner (1996) har peika på at det er jamt ved historier at kultur blir formidla og sementert til ein viss grad. [Bruner om soger]

Tjueein år før Bruner, forklara James Kirk (1972) korleis unge hinduar lærer hinduisme. Det er i vesentleg grad gjennom soger. Heller ikkje Kirk var først ut med det synet at kulturen blir halden ved lag og formidla gjennom historier. I Panchatantra, som er ei vidgjeten fabelsamling med røter frå opptil 1500 år før vår tidsrekning, er det programmatiske målet å instruere unge for å førebu dei til livet som vaksne. Det aular med generelle ordtaksråd i verket.

Ved soger og ordtak gir ein råd til dei unge som ikkje treng det – iallfall ikkje enno. Det kan gå føre seg i ei triveleg atmosfære og kan gi mykje trivnad og underhaldning, og kan fremme godt liv noko seinare. Men det kjem an på at sogene og lærdommar ein kan forstå i tilknyting til dei, ikkje blir gløymde, men pussa vel og godt sidan, så det høver stadia dei veksande er på.

Tilpassing til to-tre hovudstadium

Rudolf Steiner og Jean Piaget nemner tre hovudstadium i utviklinga frå barn til vaksen, og Steinerpedagogikken held seg også til at bildegode soger som ved enkle, figurative middel er tilpassa mykje konkret oppfatningsevne hos mindre barn, kan forklarast meir intellektuelt når puberteten er nådd – når intellektuelle sider ved folk tonar fram. Slik får ein fram hovudkultur, stort sett. Men det kjem an på kvaliteten av sogene og lærdommane, formidlinga, og mottakinga – og dessutan at heile opplegget gir rom for å vekse høgare på den eine og andre måten.

Når ein vil gi råd til dei som ikkje treng det no men kanskje sidan, fordi slike enno maktar å ta inn i seg bra lærdom og tankar som kan gi livshjelp, gjeld det å formidle råda så dei blir fatta på eit vis, og hugsa godt. Her kjem fabelen, eventyret og likninga inn. Ein fortel fablar og eventyr med nyttig livslærdom til heilt unge, og så hugsar dei sogene og kan lett gjere lærdommar i dei til sine, og så dra fram soger og lærdommar seinare, og venteleg fatte meir etter kvart. Opplegget avheng av at det er hjelpande lærdom og soger som går inn i barna og ungdommane.

Sant å seie kan barn og unge godt trekke ut sin eigen lærdom av fablar i ei klasse når ein slepper dei til og klasseklimaet er skapleg. Elles er det ganske vanleg å hekte noko slags moral til fablar. Det kan så vere.

Trivelege lærdommar før det er for seint

Gjennom underhaldande fablar og eventyr og andre soger formidlar ein gamle, kulturelle verdiar og lærdommar til dei som veks opp, og mange slike verdiar og lærdommar kan enno vere gagnlege. Når den unge kvinna står midt oppi prekære vanskar, kan det vere for seint å fortelje fablar som skulle hjelpe henne å styre unna den kursen som ville føre midt oppi dei.

Vil du gi gode råd til vaksne barn, skulle du fortalt dei eventyr og fablar mens dei var mindre og mottakelege og ganske utanfor farar. Jamfør ordet: "Den beste tida for å plante eit tre var for tretti år sidan." Dette er i slekt med taoistisk livsvisdom. Tao Te Ching seier at den kloke ikkje løyser store vanskar; han rydda opp mens dei var små. Enda betre er å førebygge fint.

Kanskje yrkesrådgivarane kjem til for seint

Så no kan du forstå korfor rådgivarar flest kanskje kjem for seint til å gi monnaleg hjelp – iallfall i forhold til slik hjelp som gagnar stø kurs utan for mange nederlag, og som kan gagne framtidig rasjonell tenking, slik Albert Einstein er inne på i det som skal vere ei sann historie:

Ei mor som brydde seg om barnet sitt, besøkte ein gong Albert Einstein for å få råd frå han om korleis ho skulle hjelpe sonen til å bli rett god i matematikk. Nøyaktig kva skulle ho lese for guten så han kunne utfalde seg til ein framståande vitskapsmann?

"Eventyr", sa Einstein.

"Ja vel", sa mora, "og etter det?"

"Meir eventyr", sa Einstein.

"Og etter det?" spurde mora igjen.

"Enda meir eventyr", svarte Einstein og veiva med pipa. [Lindö 1988:11; Zipes 1992:1]

Konklusjon: niste på vegen kan hjelpe når vegen er lang

Folk kan heller tenke seg ein lang livsveg enn ein kort ein. Til ein lang veg kan ein ha godt av mykje niste: gutar og jenter treng å lære mykje meir enn brølaper. Vil du hjelpe barna dine gjennom vidaregåande skole og vidare, så les og framfør eventyr og fablar for dei som best du kan mens dei er små og verdsetter slik innsats. Slik gir du barn og unge nisteråd for livsvegen så dei venteleg slepp å gjere alle feila foreldre og forfedrar har gjort. Steinerpedagogikk tenker om lag slik, den også. Men mange hundreår før, på 1100-talet, seier indaren Narayan at målet med ei vidkjent fabelsamling han laga til på basis av Panchatantra, var å fortelje unge om livet slik at dei forstår somt som nok kan hjelpe til så dei blir (meir) ansvarlege vaksne.

Og dette gamle synet er på sett og vis ikkje noko anna enn det eg har sett fram øvst på sida.

Norske folkeeventyr og lærdommar i dei

Det står i regelen ingen markert moral eller lærdom i slutten av norske og andre folkeeventyr. Men sjå om ikkje gledeleg moral og mykje lærdom finst likevel. Her er samlande oversikt på engelsk: [Lenke]