• Det har inga nød med den som alle kvinner er glad i
• Ein halling med kvannrot *

Det har inga nød med den som alle kvinnfolk er glad i

Det var ein gong tre brør. Eg veit ikkje riktig korleis det hadde gått til, men dei hadde fått kvar sitt ønske så dei kunne få ein ting, kva dei ville. Dei to tenkte seg ikkje lenge om; dei ønskte seg at kvar gong dei stakk neven i lomma, skulle dei gripe i pengar støtt, "for når ein har så mange pengar ein vil, kjem ein alltid fram i verda", sa dei. Men den yngste visste å ønske det som var betre: Han gjorde det ønsket at alle kvinnfolk skulle bli glade i han berre dei såg han. Det var betre enn både gods og pengar.

Då dei no hadde gjort ønska sine, ville dei to ut i verda. Oskeladden bad då om han kunne få vere med, men det ville dei på ingen måte. "Kor vi kjem hen, så blir vi tatt imot som grevar og kongssøner", sa dei, "men du, din svoltne stakkar, som ikkje har noko og ikkje får noko, trur du nokon bryr seg om deg?"

"Men eg kunne vel få lov til å vere i følge med dykk likevel", sa Oskeladden. "Det kunne vel falle av ein steikebete til meg også om eg er i følge med så høge herrar."

Langt om lenge skulle han då få bli med dei dersom han ville vere tenaren deira. Elles ville dei slett ikkje vite av han.

Då dei no hadde reist ein dags tid eller bortimot det, kom dei til ein gjestgivargard. Der tok dei inn. Dei to som hadde pengar, forlangte både steik og fisk, både brennevin og mjød og alt som godt var, mens Oskeladden skulle passe på alt som høyrde til dei to storkarane.

Men som han gjekk der fram og tilbake og sveiv ute i garden, kom gjestgivarkona til å sjå ut gjennom ruta. Så fekk ho sjå tenaren til dei to høge herrane. Så vakker ein fyr syntest ho aldri ho hadde sett for sine auge før. Ho såg og ho såg på han, og dess lenger ho såg, dess vakrare syntest ho guten var.

"Kva i . . . er det du står der borti vindauget og glanar og glor etter?" sa mannen hennar. "Det var likare du såg etter at grisen blei klipt enn at du står der og heng. Du ser kva for nokre folk som er hos oss i dag, veit eg."

"Å, skal eg bry meg om det storskrapet?" sa kona. "Vil dei ikkje bli, kan dei reise dit dei kom frå. Men kom hit, skal du få sjå ein som går her ute på garden! Så vakkert eit menneske har eg aldri sett i mitt liv før. Vil du som eg, så bed vi han inn og trakterer han litt, for han har nok ikkje mykje å fikte med [1], stakkar."

"Har du mista den vesle vettsmulen du hadde også no, kone", sa mannen, han blei så sint at det gneista av han. "Fort ut i kjøkkenet med deg og få på peisen, og stå ikkje her og glo etter framande karar!"

Det var då ikkje anna å gjere for kona enn å gå ut i kjøkkenet og stelle med maten. Guten fekk ho ikkje lov å sjå på, og traktere han torde ho enda mindre. Men aller best ho stod i kjøkkenet og sette steikegrisen på spettet [2], gjorde ho seg eit ærend ut på gardsplassen. Og så gav ho Oskeladden ei saks som var slik at berre han klipte i lufta med ho, skar ho til dei staselegaste kleda nokon kunne sjå, både av silke og fløyel og alt det som gildt var. "Den skal du ha fordi du er så vakker", sa kona.

Då no dei to brørne vel hadde fått til livs alt det som godt var, både av steikt og brast [3], ville dei av stad att. Oskeladden stod bak på vogna og var tenaren deira. Dei reiste på nytt eit godt stykke, så kom dei til ein gjestgivargard att. Der ville brørne innom, men Oskeladden, som ingen pengar hadde, ville dei ikkje ha med inn. Han skulle stå att ute og passe på alt som høyrde dei til, "og spør nokon deg kven du er tenar hos, så sei det er to framande kongssøner", sa dei.

Men så gjekk det like eins som førre gongen. Mens Oskeladden stod ute på gardsplassen og hang, kom gjestgivarkona bort i vindauget og fekk sjå han. Ho blei like borte i han ho som den første gjestgivarkona, stod og såg og såg, og aldri kunne ho få sett seg mett på han. Så kom mannen hennar settande gjennom rommet med noko dei to kongssønene hadde forlangt.

"Stå ikkje der og glo som ei ku på ei låvedør, men kom ut i kjøkkenet til fiskegryta di, kone", sa mannen. "Du ser kva for folk som er hos oss i dag, veit eg."

"Eg bryr meg ikkje om det storpakket eg!" sa kona. "Vil dei ikkje ha det dei får, kan dei ta det dei hadde med seg. Men kom hit, du også, skal du få sjå – så vakkert eit menneske som han der ute på garden har eg aldri sett før. Vil du som eg, så bed vi han inn og trakterer han litt. Han ser ut til å trenge det, stakkaren! Og så inderleg vakker som han er!" sa kona.

"Stort vett har du ikkje hatt, og det vesle du hadde, har då stroke sin kos det også no, kan eg merke", sa mannen. Han blei enda sintare enn den første gjestgivaren, og køyrde kona ut i kjøkkenet. "Fort ut i kjøkkenet med deg, og stå ikkje her og glo etter gutane!" sa han.

Ho måtte då ut til fiskegryta, og traktere Oskeladden torde ho ikkje, for ho var redd for mannen. Men aller best ho stod og stelte med varmen, gjorde ho seg eit ærend ut i tunet, og så gav ho Oskeladden ein duk som var slik at han diska opp med alt det beste som kunne tenkast, berre guten breidde han ut. "Den skal du ha fordi du er så vakker", sa ho til Oskeladden.

Då no dei to brørne hadde ete og drukke av alt som fanst og betalt for seg i dyre dommar, reiste dei av garde att, og Oskeladden stod bak på. Då dei hadde reist så lenge at dei blei svoltne att, tok dei inn på ein gjestgivargard og forlangte alt det dyraste og beste dei kunne nemne, "for vi er to reisande kongar, og pengar har vi som gras", sa dei. Ja, då gjestgivaren høyrde det, blei det brasing og steiking så dei kunne lukte det til næraste grannegarden. Og gjestgivaren visste ikkje alt han skulle finne på til dei to kongane. Men Oskeladden måtte stå ute her også, og passe det som var i vogna.

Så gjekk det like eins som dei to førre gongane: gjestgivarkona kom til å gløtte ut igjennom vindauget, så fekk ho sjå tenaren som stod der utmed vogna, og så vakker ein fyr hadde ho då aldri sett før. Ho såg og såg, og dess meir ho stirde på han, dess vakrare blei han, syntest gjestgivarkona.

Gjestgivaren kom settande gjennom rommet med maten dei to reisande kongane hadde forlanga, og han blei ikkje blid då han såg kona stod i vindauget og glante. "Veit du ikkje betre enn å stå der og glo, når vi har slike folk i huset?" sa han. "Ut i kjøkkenet til rømmegrauten din, og det på flygande flekken!"

"Å, det er vel ikkje så farleg, veit eg. Vil dei ikkje vente til rømmegrauten er kokt, kan dei reise att", svarte kona. "Nei, kom hit, skal du få sjå! Så vakker ein fyr som han som står ute i garden, har eg aldri sett for mine auge før. Vil du som eg, så bed vi han inn og trakterer han litt, for han kunne nok trenge til det, ser det ut til. Og så hjartans vakker som han er!"

"Ei guteflogse [4] har du vore all di tid, og det er du då enda", sa mannen, han blei så sint at han ikkje visste kva for ein fot han skulle stå på. "Men ser du ikkje å komme ut til grautgryta di, skal eg prøve å få føtene under deg eg!"

Kona måtte då skunde seg ut i kjøkkenet det snaraste ho kunne, for ho visste mannen ikkje var å spøke med. Men rett som det var, så smatt ho ut til Oskeladden og gav han ein ture [5]. "Når du berre vrir på tappen", sa ho, "så får du alt den finaste drikka, både mjød og vin og brennevin. Den skal du ha fordi du er så vakker", sa ho.

Då no dei to brørne hadde ete og drukke alt dei ville, reiste dei frå gjestgivargarden, og Oskeladden stod bak på vogna igjen og skulle vere tenaren deira. Så køyrde dei både langt og lenge, til dei kom til ein kongsgard. Der gav dei eldste brørne seg ut for to keisarsøner. Dei blei både godt og vel tatt imot, for pengar hadde dei nok av, og dei var så gilde at det glodde av dei lang veg. Dei skulle bu på slottet og kongen visste ikkje all den stas han ville gjere på dei.

Men Oskeladden, som gjekk i dei same fillene han hadde på heimanfrå og ikkje hadde ein skilling i lomma, han tok vakta på kongsgarden og sette ut på ein holme. Dit ut rodde dei med alle tiggarar og fantar som kom til kongsgarden. Det hadde kongen pålagt så dei ikkje skulle forstyrre lystigheita på slottet når dei gjekk der så fillete og stygge. Og dit ut blei det ikkje sendt meir mat enn så dei nettopp kunne berge livet. Brørne til Oskeladden såg nok at vakta rodde ut til holmen med han, men dei var glade til for at dei blei kvitt han, og brydde seg ikkje det minste om det.

Då Oskeladden kom ut på holmen, tok han fram saksa si og klipte med ho i lufta. Så klipte saksa til dei gildaste kleda nokon kunne ønske seg, både av fløyel og silke, så fantane ute på holmen blei mykje gildare kledde enn kongen og alle dei som var på slottet. Så tok Oskeladden duken sin og breidde ut, og så fekk dei mat, fantane også. Slikt gjestebod hadde aldri vore i kongsgarden, som det som var på fanteholmen den dagen . "Tørste er de vel også", sa Oskeladden. Han fram med turen sin og vrei litt på tappen. Så fekk fantane noko å drikke: slikt øl og slik mjød hadde sjølv ikkje kongen smakt i heile si levetid.

Då no dei som skulle bringe mat til fillefantane på holmen, kom roande med kaldgrautskorpene og myseflaskene sine – det var maten dei skulle ha -, så ville dei på holmen ikkje smake det ein gong. Dette syntest dei frå kongsgarden var underleg, men enda meir forundra blei dei då dei retteleg såg på fantane, for dei var så oppkledde at dei frå kongsgarden trudde det var berre keisarar og pavar alle i hop, og at dei hadde rodd ut til gal holme. Men då dei såg seg betre for, kjende dei seg nok att. Så kunne dei skjøne det måtte vere han som dei hadde rodd ut dagen i førevegen som hadde skaffa fantane på holmen all denne stasen. Då dei kom att til kongsgarden, var dei ikkje seine med å fortelje at no hadde han som dei rodde ut med førre dagen, kledd opp alle fantane så dei var så gilde og så gromme at stasen draup av dei. "Grauten og mysa vi kom med, ville dei ikkje smake ein gong, så storaktige er dei blitt", sa dei. Ein av dei hadde også fått snust opp at guten hadde ei saks som han hadde klipt til kleda med. "Når han stikk den saksa opp i lufta og klipper med ho, så klipper han gjennom berre silke og fløyel", sa han.

Då kongsdottera fekk høyre det, hadde ho verken rist eller ro på seg før ho fekk sjå guten og saksa som klipte både silke og fløyel ut av lufta. Saksa var nok verdt å ha, tenkte ho – med den kunne ho få all den stasen ho ønskte seg. Ho bad då kongen så lenge at han måtte sende bod etter guten som eigde saksa, og då han kom til kongsgarden, spurde kongsdottera om det var sant han hadde ei saks som var slik og slik, og om han ville selje ho.

Ja, han hadde nok slik ei saks, sa Oskeladden, men selje ho ville han ikkje. Og så tok han opp saksa av lomma og klipte med ho i lufta så silkefillene og fløyelsstumpane flaug om øyra på ho.

"Jo, du må endeleg selje meg saksa", sa kongsdottera. "Du kan forlange det du vil for ho, men ha ho må eg."

Nei, selje saksa ville han ikkje på noko sett og vis, for slik saks kunne han aldri få att, sa han. Og mens dei stod og akkorderte om saksa såg kongsdottera betre og betre på Oskeladden, og ho syntest som gjestgivarkonene at så vakker ein gut hadde ho aldri sett før. Så gav ho seg til å akkordere om saksa att, og tagg og bad Oskeladden om å selje. Han kunne forlange så mange hundre dalar han ville, det var det same, når ho berre fekk saksa.

"Nei, selje ho gjer eg ikkje", sa Oskeladden. "Men det er det same: Får eg ligge på golvet tett ved døra i sovekammerset til kongsdottera i natt, skal ho få saksa. Eg skal ikkje gjere kongsdottera noko, men er ho redd, kan ho gjerne ha to mann til vakt inne på kammerset."

Ja, det skulle det nok bli råd til, meinte kongsdottera. Berre ho fekk saksa, så var ho fornøgd. Og Oskeladden låg då på golvet i kammerset hos kongsdottera om natta, og to mann stod vakt. Men kongsdottera fekk ikkje sove stort enda, for aller best det var så syntest ho ho måtte opne auga og kike på Oskeladden att. Det varte heile natta: ikkje før hadde ho lukka auga, så måtte ho gløtte bort på han att, så vakker syntest ho han var.

Om morgonen blei Oskeladden rodd ut på fanteholmen att. Men då dei kom med grautskovene og myseflaskene frå kongsgarden, var det ingen som ville smake det den dagen heller. Det blei dei som kom med det, enda meir forundra over. Ein av dei fekk då snust opp at guten som hadde hatt saksa, eigde ein duk, og at han berre trong breie han ut, så fekk han alt det beste han ville ha. Då han kom att til kongsgarden, var det ikkje lenge før han fortalde at "slik steik og slik rømmegraut har det ikkje vore maken til i kongsgarden", sa han.

Då kongsdottera høyrde det, sa ho det til kongen att, og bad og tigga så lenge til han måtte sende bod ut på holmen etter han som eigde duken. Og så kom Oskeladden opp på slottet att. Kongsdottera ville då endeleg ha duken av han, og baud gull og grøne skogar for han, men Oskeladden ville slett ikkje selje han på nokon måte eller for nokon pris. "Men dersom eg får lov til å ligge på sengekrakken [6] i sovekammerset til kongsdottera i natt, så skal ho få duken min", sa guten. "Eg skal nok ikkje gjere ho noko, men er ho redd, kan ho gjerne sette fire mann til vakt der inne."

Ja, det gjekk kongsdottera med på. Oskeladden låg på sengekrakken framfor kongsdottera, og fire mann stod vakt. Men hadde ikkje kongsdottera sove stort førre natta, så blei det då enda mindre den natta. Ho kunne nesten ikkje late att auga, for ho måtte ligge og sjå på den vakre guten heile natta igjennom, og enda syntest ho natta var stutt nok.

Om morgonen blei Oskeladden igjen rodd ut til fanteholmen, men det var nok ikkje med kongsdotteras vilje, så glad var ho alt i han. Men det var då ikkje å bede for, han måtte utpå der att.

Då dei frå kongsgarden kom med grautskorpene og mysa som fantane skulle ha til mat, var det ikkje éin som ville ha det kongen sende, og det undra dei frå kongsgarden seg heller ikkje over. Men dei syntest det var rart at ingen av dei var tørste, like til ein av kongens bod snuste opp at han som hadde hatt saksa og duken, hadde ein ture. Turen var slik at berre han vrei litt på tappen, fekk han det finaste drikka som tenkast kunne, både øl og mjød og vin.

Då han kom tilbake til slottet, stod ikkje munnen betre på han den gongen enn dei to førre gongane. Han fortalde vidt og breitt om turen, og så lettvint han var til å få alle slags drikkevarer med, og "maken til det ølet og den mjøden har nok aldri vore smakt i kongsgarden", sa han, "det er søtare enn både honning og sirup."

Då kongsdottera høyrde det, ville ho på timen sjå å få tak i turen, og ho hadde vel ikkje noko imot å komme til å bli samd med han som eigde han, heller. Så gjekk ho til kongen att og bad at han ville sende bod ut på fanteholmen etter han som hadde hatt saksa og duken, for han hadde enda ein ting som nok var verdt å ha, sa ho. Og då kongen høyrde at det var ein ture som var slik at han tappa det beste ølet og vinen nokon kunne drikke, berre ein vrei på tappen, var det ikkje lenge før han sende bodet.

Då Oskeladden kom opp på slottet, spurde kongsdottera om det var sant han hadde ein ture som var slik og slik. Ja han hadde turen i vestlomma, sa Oskeladden. Men då kongsdottera med nød og makt ville kjøpe denne tappen, sa Oskeladden liksom begge dei førre gongane at selje tappen gjorde han slett ikkje på nokon måte, om så kongsdottera baud han halve riket.

"Men det er det same", sa Oskeladden, "dersom eg får lov å ligge på kanten av senga til kongsdottera ovanpå fellen [7] i natt, skal ho få turen min. Eg skal ikkje gjere ho noko, men er ho redd, kan ho gjerne sette åtte mann til vakt i kammerset."

Å nei, det trongst ikkje, meinte kongsdottera, så mykje kjende ho til han. Og så låg Oskeladden på fellen framfor kongsdottera om natta. Men hadde ho ikkje sove stort dei to førre nettene, så blei det enda mindre av søvnen den natta, for ho kunne ikkje få lukka eitt auge: heile tida måtte ho ligge og sjå på Oskeladden som låg framfor ho på sengekanten.

Då ho stod opp om morgonen og dei ville ro Oskeladden ut på fanteholmen att, bad ho dei vente eit lite grann, og så sprang ho inn til kongen og bad han så inderleg vakkert om ho ikkje kunne få Oskeladden, for ho var så kjær i han at fekk ho ikkje han, ville ho ikkje leve, sa ho.

"Å jammen kan du få han, når du endeleg vil", sa kongen. "Den som har slike ting, er likså rik som du."

Så fekk Oskeladden kongsdottera og halve riket – det andre halve skulle han få når kongen døydde -, og så var alt godt og vel. Men brørne hans, som støtt hadde vore slemme mot han, sette han ut på fanteholmen. "Der kan dei vere til dei får prøvt kven det er minst nød med: enten den som har lommene fulle av pengar, eller den som alle kvinnfolk held av", sa Oskeladden. Det skulle ikkje hjelpe stort å ta i lomma og skrangle med pengane sine på fanteholmen, skal eg tru. Og har ikkje Oskeladden tatt dei av holmen, så går dei der og et kaldgraut og myse den dag i dag.

Ord

1. fikte med: klare seg med, o.a.
2. spett: jernstong med kileforma spiss; spidd.
3. steikt og brast. Steike har mange omsettingar til engelsk, som fry, roast, bake, grill, broil, braise. Det felles er "lage til mat over sterk varme (utan vatn)". Brase, frizzle, cook, er å steike noko som er feitt så det sprakar og frasar, og kanskje får skorpe og krumma form òg.
4. guteflogse: flogfille, jente som flyg etter gutar. Flogse: jente eller kvinne som flogsar, er fjasete eller ustadig, renn omkring; flyg ute (på moro); fer åt lauslynt.
5. ture: tapp til å sette i tønner.
6. sengekrakk: laus benk utan ryggstø og lene (jf. Norsk Ordbok).
7. fell: reidd skinn brukt til å breie over seg med.

Ein halling med kvannrot

Ein dag etter marknaden i vinter sat eg med pipa mi og las i ei bok framfor den opne omnsdøra mens eg kveika meg på varmen som strøymde ut i rommet frå det friske bålet i den gamle kassa. Vêret var nemleg så kaldt at ein kunne ha lyst til å krype inn i omnen, og i rommet mitt hadde sola knapt klart å drive vekk februar sine isblomster frå vindaugsrutene. Det banka på døra, men det var inga vanleg banking. Ingen berr, knytt knoke kunne frambringe denne lyden. Det var gjentatte slag av ein knyttneve med lovott på.

Eg gjetta til inga nytte på kven det kunne vere som melde seg på ein så spesiell måte. Før eg hadde sagt "kom inn", blei døra opna, og inn steig ein gammal bonde i hallingdrakt, med faste sikre skritt. Den klingande kulda hadde rima det grå, tottete [1], lange håret og busta skjegget hans, men kulda syntest ikkje å vere til plage for han på grunn av ei sid kufte. Vesten som bar spor av å ha vore blå ein gong, stod open og viste den berre, hårrike bringa [2]. Dei muskelfulle, men temmeleg krumbøygde underlemmane hans var dekte med store knebukser og grå sneisokkar. På føtene hadde han sko av ugarva kuskinn. Ein raud halsklut, eit par store lovottar [3] og ei saueskinnshue fullenda klesdrakta, som bar likså tydelege spor av vêret og tidas verknadar som fjeset, og det såg heilt lêraktig ut. I handa bar han eit stort knippe angelikarot [4].

"God dag, takk for sist, no har vi fint vêr", sa han og tok av seg hua og vottane.

"Det var som berre, kallar du dette fint vêr?" sa eg.

"Ja min santen er det ei forskrekkeleg kulde vi har no om dagane", svarte han, mens han la sakene sine frå seg på ein stol og varma dei store nevane ved elden.

"Så du synest det er kaldt likevel? Men det er sant, du er kanskje frå Hallingdal?" sa eg, for eg hugsa plutseleg at uttrykket om det fine vêret var ein talemåte som skikken byr at ein skal begynne kvar ein samtale med i fleire av fjellbygdene.

"Eg er det ja, rett nok du! Eg er frå Ålsgjeld i Hallingdal – du kan vel ikkje ha sett meg før kanskje? – eg har no fare mykje utpå bygdene – ja min santen! – Du skal ikkje handle av meg noko kvannrot [5] i dag – av den beste?" sa han, han uttrykte seg overlag omstendeleg, slik mange gjer i det dalstrøket han var frå.