• Huldreætt *
• Dei sju folane

Huldreætt

Vi hadde vore på besøk på Bjerke. Godseigaren og gamlemor rodde heim søndag kveld, men jomfru Marie og smågutane hadde tigga og trygla så lenge at dei fekk lov å bli over til måndagen for å ta vegen heim over åsen "og sjå utsikta", heitte det. Og eg, læraren [1], gjorde følge med dei av mange grunnar. Den måndagsmorgonen kom for snart på oss alle saman. Følgde av vertinna vår, gode mor Bjerke og sonen hennar, vandra vi opp gjennom Bjerkehagen sine lauvrike lundar, der raudstjerten og bokfinken i oretoppane feira dagen med raske velklingande slag. Flugesnapparane vimsa omkring mellom greinene og gav sitt ordet med i laget, mens hagesongaren som var beskjedent skjult bak lauvet, let sin muntre song strøyme ut frå dei tette, dunkle kronene. Morgonen var så stille og lun – blada på bjørka rørde seg nesten ikkje, og då vi kom opp langs stigen gjennom engene, såg vi at doggperlene funkla på kløveren og i dei folda blada til maristakken enno når det fall eit solstreif i det grøne. Svalene strauk lågt etter dei fine augestikkarane, og buskskvetten sat gyngande på ein tistel og kvitra i åkeren. Her hadde vi lerkesong frå den blå himmelen, som på alle kantar var randa av lyse sommarskyer.

Då vi hadde nådd den andre sida av kongevegen [2], skifta landskapet heilt karakter. Det bar oppover åsen, og fura og grana kvelva svale kollar over oss. Enno lydde lerketriller over til oss, men dei tonane som hadde heime her, var berre skjerande pip frå travle meiser, skrik frå gjertrudsfuglen som varsla regn, og tårnfalken sitt glam under skya. Trøytte etter stiginga kvilte vi ein augeblink på dei flate mosegrodde steinane ved Prestemyra, og drakk ei avskjedsskål med følget og feet vårt ved synet av den blanke flata til Øyeren, som vi skimta mellom furetoppane.

Smågutane var alt ute på myra for å sanke molter, og jubla kvar gong dei såg ein raudnande kart. Jomfrua og eg følgde etter. Kransa med fure og gran strekte myra seg to-tre kilometer ut mot vest. Berre einskilde grupper av ranke siv eller tuer av den lysegrøne kalmusen braut keisemda i den store flata. Av og til sprang det fram ein odde, og ute på pynten såg vi her og der ei gulna barhytte som stod att som eit minne frå orrfuglleiken om våren. Mot nord, den vegen vi skulle, var det knapt tusen steg over. Rundt bredda stod lyngen i blom, men ute på myra vinka nøkkerosene sine gule, prektige beger, den skjegga bukkebladblomen og den sirlege myrkongen mot oss. Pynta med nikkande myrdun, molteblomster og fint storrgras spela moseteppet i dei mest ulike overgangar og gynga under føtene på oss som om det kvilte på eit bølgande hav. Vi gjorde også ein liten avstikkar for å sanke molter.

Då vi kom fram mot pynten av ein av desse furekrona oddane igjen, svinga dunkjevla det store valseformige akset sitt fram og tilbake over hovuda på oss. Ein skjerande vind peip i fjeset på oss, og like over oss stod mørke skymasser med grålege, utvaska render. Det brygga til ei regnskur, og vi kjende alt nokre dropar. Eg trøysta den forskrekka følgekvinna mi med at vi no skulle finne ly i den gamle vardehytta som stod att frå krigstida. Hytta låg knapt eit par børseskot borte, rett oppfor den lutande fura ved myra. Då vi nådde bredda, styrtregna det. Men no hadde det inga nød; vi kjende fast grunn under føtene, skogen dekte oss, og eit par minutt etter var vi oppe på bakken og vel forvara i vardehytta.

I grunnen var vi på ingen måte vel forvara. Taket var styrta ned, og berre ein liten snipp var att av det i det eine hjørnet, så vi fritt kunne sjå fuglar fly over oss. Men i dette eine hjørnet, under den vesle snippen, hadde ein menneskevennleg skyttar eller vedhoggar plassert ein benk av eit par einerstammar mellom tømmerstokkane. Benken var så lang at det med nød og neppe var rom til to. Her måtte vi altså ta plass, og eg syntest det var eit herleg sete. Smågutane klatra med fare for liv og lemmar opp på leivningane av den gamle skorsteinen i det andre hjørnet og stod der mot den grå himmelen og tretta om dei kunne sjå ni eller elleve kyrkjer, til dei ikkje såg dei næraste tre for regn.

Ein skulle vel tru at stillinga vår i kroken hadde gjort oss fortrulege og pratsame. Men det var ikkje så. Eg sat og stira taust på Øyer-flata, som gjennom døropninga skimta matt i regnfloret. Eg såg etter smågutane på skorsteinsruinen og på beina mine. Stal blikket seg over til den vakre naboen min, var det berre for å vende tilbake med dobbel fart. Situasjonen var erotisk og komisk attpåtil, for det var kjærleik i huslærarkategorien. Vi sat der som eit par høner på ein pinne. Grip høvet! kviskra eg til meg sjølv. Mens eg gjekk og vadde i myra, hadde eg øvd meg stilt på den talen eg hadde tenkt å nytte ved liknande høve. Korleis han lydde, hugsar eg ikkje no. Men det veit eg: han blei alltid sittande i halsen på meg når han skulle brukast. No var den lagnadstunge augeblinken der att. Smågutane var nede av pipa og tumla seg utanfor i blåbærlyngen. Eg heldt det for tiltrengt å byrje erklæringa mi ganske kjekt, og eg våga verkeleg å legge armen om livet hennar. Men det viste seg snart at jomfrua var mykje kjekkare enn eg. Ho sprang opp og stod truande og lattermild framfor meg.

"Kva vil De meg? Min Gud! veit De kva De vågar?" sa ho. "Dei kjenner jo slekta mi! De veit vel at eg stammar frå huldrefolk, og at det renn trollblod i årene mine?"

"Mi beste jomfru", sa eg stakkar, som likevel var kommen ein smule til sans og samling att, "eg skjøner Dykk ikkje, eg veit ikkje om eit så mistenkeleg opphav", la eg til for likevel å seie noko.

"No, det var då rart at mor, som har fortalt Dykk så mange eventyr og historier, ikkje har fortalt Dykk det. Oldemor eller tippoldemor var jo ei verkeleg hulder. No skal De høyre, men dersom De ikkje vil at eg skal bli gjennomvåt, må De unne meg å sitte i fred på pinnen ved sida av Dykk.

Vakker, sterk kone

Tippoldeforeldra eller tipptippoldeforeldra mine (det veit eg ikkje riktig) låg til seters ein sommar. Dei hadde ein son, og han var med dei. Då det lei på haustsida og dei skulle reise heim frå setra, sa guten at han ville bli att der, for han hadde lyst til å sjå om det var sant, det dei sa, at huldra kom dit med bølingen sin når folket reiste heim. Foreldra likte ikkje dette noko vidare, og sa at det kunne han nok tru, det var både visst og sant, for det visste så mange å fortelje om. Sonen gav seg ikkje, han ville bli der likevel, og til sist fekk han lov. Til niste gav dei han eit fat fløytegraut, og så reiste foreldra. Rett som han låg i sine eigne tankar, tok det til å bli levande ute på setervollen. Han høyrde bjøllene klinge, kyrne brølte og sauane breka, og det var snakking og styr og stussing og stelling akkurat som når bølingen kjem til seters. Om litt blei det stilt, og ei stund etter kom to framandfolk inn. Den yngste av dei var så vakker at det ikkje var nokon måte på. Dei gav seg til å rydde og stelle der inne, og tok til å koke mjølkegraut. Imens lét guten som han sov. Huldra hadde ikkje lagt merke til han i starten, men med eitt tok den den yngste til å gråte.

"No, kva feilar deg? Kva græt du for?" sa den andre.

"Å, eg synest den guten er så vakker eg, mor, at eg ikkje kan vere til dersom eg ikkje får han. Men det går vel ikkje an", sa den yngste.

"Hysj, hysj, vi skal snakke med han", sa mora og prøvde å stagge ho. Så sette dei seg til å ete, og no lét guten som om han vakna, og helste på dei. Dei baud han av maten, men han takka for seg og spurde om dei ikkje heller ville smake på fløytegrauten han hadde til niste.

Jo, det ville dei gjerne, for fløytegraut er det beste huldra kan få. Dei åt då saman og snakka både om det eine og det andre. Og korleis det no var, så sa mora til han:

"Du er så vakker gut, og dotter mi synest godt om deg. Liker du ho og du vil love meg å gå til presten og få ho døypt, så kan du ta ho. Men snill må du vere mot ho, så skal det ikkje mangle på heimanfølge [3]. De skal få alt det de treng til gardsbruk og gardsdrift, og meir til."

Å ja, guten syntest nok han kunne like ho, og sånt eit tilbod var ikkje å vrake. Så lovde han at han skulle gå til presten og få ho døypt, og snill skulle han også vere. Dei reiste då heim og ho blei døypt, og dei heldt bryllaup og levde både godt og vel, som ein seier.

Ein gong han hadde vore litt slem og gjort ho imot om dagen, høyrde han slik larm og slikt styr på garden om natta. Då han kom i svala om morgonen, var heile garden full av alt det som kunne trengast til både gardsdrift og hushald. Der var kyr og hestar, plogar og høysledar, og ringar og bøtter og alle mogelege ting.

Då det lei til hausten igjen og kålen blei stor og kona skulle til å hakke og stelle til slaktinga, så hadde ho ikkje noko hakkebrett [4] og ikkje heller noko hakketrau [5]. Ho bad då mannen ta øksa og gå opp i fjellet og hogge ned den store furua som stod ved myra på setervegen, for ho skulle ha fura til hakketrau.

"Eg meiner du er styren [6], kone", sa mannen. "Skulle eg hogge ned det beste treet i tømmerskogen til å lage hakketrau av? Og korleis skulle eg få furua heim frå fjellet på denne tida, ho er jo så diger at ingen hest orkar å dra ho?"

Ho bad mannen likevel, men då han slett ikkje ville gå, så tok ho øksa, gjekk opp i skogen, hogg ned fura og kom heim med ho på ryggen. Då mannen såg det, blei han så forskrekka at han aldri sidan torde seie ho imot eller gjere anna enn ho bad om, og frå den tida var det aldri usemje mellom dei.

Det var historia. Kor sterk og slem mann bestefar min var, har De visst høyrt. Og far min, godseigaren, kjenner De", sa ho halvt truande, halvt skjemtande. "De kan altså slutte Dykk til kva De kan vente dersom De gjer meg sint for alvor."

"Du vil nok bli her med det same du, Marie", sa smågutane, som viste seg ved døra med eit umåteleg knippe blåbærlyng og heilt blåsvarte om munnen. "Regnet er over for lenge sidan", sa dei, "kom no og la oss gå."

Vi reiste oss. Det rike lauvverket av mosar og lav som dekte dei fuktige veggstokkane, spela i det glitrande sollyset, forfriska av regnet. Utanfor, i skogen, var det glede over alle plantar og fuglar. Perleblom og linnea sende ut straumar av vellukt, og grana spreidde dufta si over oss. Skogen var full av fuglesong og jubel. I kvar topp sat det ein måltrost og spotta kjærleiken min. Gjerdesmettar og fuglekongar song om kapp og fryda seg over lykka si. Berre ein einsleg raudkjelke klaga mellom dei tettaste greinene.

Mens vi vandra nedover skråninga gjennom skogen, låg Øvre-Romerike framfor oss i solskinet. Over dei vestlege åsane hang regnet enno som eit grått slør, men mot nord var det så blankt og klart. Mistberget, augetrøyst for denne trakta, kvelva seg der som ein blåleg kuppel, og vi såg bakkane og skogane og kyrkjene og gardane. Og smågutane kjende grant den raude stallbygninga heime på garden. Det gjekk raskt nedover. Marie sprang om kapp med smågutane, mens eg slentra etter, stirde melankolsk ut i det vasslause landskapet og sløkte tørsten min med saftige blåbær. Vi var ikkje lenge om det siste stykket, men då vi kom i heimehagen [7], stakk middagssola så brennande heit at det ikkje var til å halde ut. Marie sette seg i graset under den gamle eika [8], og vi følgde eksempelet. Då bølga med eitt ein straum av tonar nedover oss. Forundra lytta Marie og stira opp i den mørke skuggerike trekrona, som om ho venta å få auge på alle venga songarar i skogen. Eg kjende tonane. Det var ein sjeldan gjest i trakta; det var den gulbrysta songaren [9] som gav oss denne konserten. Han var i sitt beste humør. Han skreik som falken og smånynna som sisiken. Han gav oss lerketriller og staresong og svalekvitter; han kjente tonane til måltrosten og alle lauvsongarar. Det var eit sant potpurri av fuglesong med jubel og smerte.

"Høyrer De?" ropte Marie, i det ho sprang opp og dansa rundt under treet: "Når eg høyrer desse tonane kjenner eg huldrenaturen min. Eg kjenner at eg høyrer heime her, like så visst som De høyrer til byen og bøkene og komediespelet og lirekassene!"

Ord

1. læraren: privatlæraren.
2. kongevegen: Kongevegane utvikla seg frå ferdselsvegar mellom byar og landsdelar, og blei etter kvart gjennomgåande hovudvegar. Det er vel hovudvegen mellom Christiania og Nidaros (Oslo-Trondheim) som blir omtala. [Wikipedia, s.v. "Kongevei"]
3. heimanfølge: medgift; formue i utstyr og/eller pengar som foreldra eller slekta til ei kvinne overlèt henne når ho giftar seg.
4. hakkebrett: brett til å hakke kjøt og liknande på. [◦Bilde]
5. hakketrau: Innhòla trau til å ha som underlag for hakking. Tradisjonell hakkemat var kvardagskost i slaktetida. Innmat og avskjer av til dømes sau blei såleis kokt, hakka eller grovmalen. Hakkemat blir smaksett med løk, sirup og krydra med ingefær, allehånde og pepar. Slik søt hakkemat minner mykje skottane sin haggis. Ein lagar også salt hakkemat til middagsmat, eller kokar det til kvelds.
6. styren: forstyrra, vill.
7. heimehage: beitemark nær heimen, nær ved garden.
8. den gamle eika: Treet, "Asbjørnsens eik", står visstnok på Fjellstad den dag i dag (Solberg 2010).
9. den gulbrysta songaren: gulsongaren, Hippolais icterina, er så stor som ein hagesonger, undersida er gul, oversida brunaktig. Liknar elles ein lauvsonger. Overvintrar i tropisk Afrika (Store norske leksikon). Gulsongar, bokfink, hagesongar, svartkvit flugesnappar, raudfink, buskskvett, svale, dverglerke, fjellerke, songlerke, blåmeis, granmeis, kjøtmeis, svartspett (gjertrudsfugl) kan ein høyre her: [◦Lenke]

Dei sju folane

Det var ein gong eit par fattigfolk. Dei budde i ei ussel stue langt borti skogen, og det var ikkje meir enn frå handa og i munnen og med nød og neppe det. Men dei hadde tre søner, og den yngste av dei var Oskeladden [1]. Han gjorde ikkje anna enn låg og grov i oska.

Ein dag sa den eldste guten at han ville ut og tene [2] Det fekk han straks lov til, og han vandra då ut i verda. Han gjekk og gjekk heile dagen, og då det lei mot kvelden, kom han til ein kongsgard. Der stod kongen ute på trappa og spurde kor han skulle hen.

"Å eg går og høyrer etter teneste eg, far", sa guten.

"Vil du tene hos meg og gjete dei sju folane mine?" spurde kongen. "Dersom du kan gjete dei ein heil dag og seie meg om kvelden kva dei et og drikk, så skal du få kongsdottera og halve riket. Men kan du ikkje, så skjer eg tre raude reimer av ryggen din."

Ja, det syntest guten var lett arbeid, det skulle han nok klare, meinte han.

Om morgonen då det lysna av dag, sleppte stallmeisteren dei sju folane. Dei sprang av stad og guten etter. Og så kan det vel hende det gjekk både over berg og dalar, gjennom busker og kjerr. Då guten hadde sprunge slik ei god stund, tok han til å bli trøytt, og då han hadde halde på enda eit stykke, hadde han fått rikeleg nok av heile gjetinga. Med det same kom han til ei bergskorte [3]. Der sat ei gammal kjerring og spann på ein handtein. Då ho fekk sjå guten som sprang etter folane så sveitten dreiv av han, ropte kjerringa: "Kom hit, kom hit, vene son, så skal eg lyske [4] deg!" Det ville guten gjerne. Han sette seg i bergskorta hos kjerringa og la hovudet sitt i fanget hennar, og så plukka ho lus av han heile dagen mens han låg og lata seg.

Då det lei mot kvelden, ville guten gå. "Eg får likså godt rusle beint heim att", sa han, "for til kongsgarden kan det ikkje nytte eg kjem."

"Vent litt til i mørkninga", sa kjerringa, "så kjem folane til kongen framom her att. Då kan du springe heim att til kongsgarden med dei. Det er ingen som veit at du har lege her heile dagen i staden for å gjete folane."

Då dei no kom, gav ho guten ei vasskrukke og ein mosedott. Det skulle han vise kongen og seie det var det dei sju folane åt og drakk.

"Har du no gjett tru og vel heile dagen då?" sa kongen, då guten kom fram for han om kvelden.

"Tja", sa guten.

"Så kan du vel seie meg kva det er dei sju folane mine et og drikk?" spurde kongen.

Ja, guten viste fram vasskrukka og mosedotten han hadde fått av kjerringa. "Der ser du maten, og der ser du drikka", sa guten.

Men så skjønte kongen nok korleis han hadde gjett. Han blei så harm at han baud dei skulle jage han frå kongsgarden på augeblinken, men først skulle dei skjere tre raude reimer av ryggen på han og strø salt i.

Då guten kom heim att, kan du nok vite korleis han var til sinns. Éin gong hadde han gått ut for å få teneste, sa han, men det gjorde han aldri meir.

Dagen etter sa den andre sonen at han ville ut i verda og prøve lykka. Foreldra sa nei og bad han sjå på ryggen til bror sin, men guten gav seg ikkje, han blei ved sitt, og langt om lenge fekk han då lov, og la i vegen.

Då han hadde gått heile dagen, kom han også til kongsgarden, og der stod kongen ute på trammen og spurde kor han skulle hen. Då guten svarte at han gjekk og høyrde etter teneste, sa kongen han kunne få tene hos han og gjete dei sju folane hans. Så sette kongen same straff og same lønn for han som han hadde sett for broren. Ja, guten var straks villig til det. Han tok teneste hos kongen, for han skulle nok passe folane og seie kongen kva dei åt og drakk, meinte han.

I grålysninga om morgonen slapp stallmeisteren dei sju folane. Dei av stad over berg og dal, og guten baketter. Men det gjekk like eins med han som med broren. Då han hadde sprunge etter folane ei lang, lang stund så han både var sveitt og trøytt, kom han forbi ei bergskorte. Der sat det ei gammal kjerring og spann på ein handtein, og ho ropte til guten: "Kom hit, kom hit, vene son, så skal eg plukke lus av deg!" Det syntest guten vel om. Han let folane renne sin veg og sette seg i bergskorta hos kjerringa. Så sat han og låg han, og late seg gjorde han heile dagen.

Då folane kom attende om kvelden, fekk også han ein mosedott og ei vasskrukke av kjerringa. Dei skulle han vise kongen. Men då så kongen spurde guten: "Kan du seie meg kva dei sju folane mine et og drikk?" og guten stakk fram mosedotten og vasskrukka og sa "mat og drikke", - blei kongen sint att og baud at dei skulle skjere tre raude reimer av ryggen på han, strø salt i og jage han heim på flekken. Då så guten kom heim att, fortalde han også korleis det hadde gått han, og sa at éin gong hadde han gått ut for å få teneste, men det gjorde han visst aldri meir.

Tredje dagen ville Oskeladden i vegen. Han hadde nok lyst til å prøve å gjete dei sju folane han også, sa han.

Dei andre lo og gjorde narr av han. "Når det har gått slik med oss, skal då du klare det? Du som aldri har gjort anna enn ligge i oska og grave?" sa dei.

"Ja eg vil nok i vegen likevel eg", sa Oskeladden. "Eg har no eingong fått det i hovudet." Og alt dei andre lo og alt foreldra bad, så hjelpte det ikkje. Oskeladden la i vegen.

Då han så hadde gått heile dagen, kom han også til kongsgarden i mørkninga. Der stod kongen ute på trammen og spurde kor han skulle hen.

"Eg går nok og høyrer etter teneste", sa Oskeladden.

"Kor er du frå då?" spurde kongen, for han ville ha litt betre greie på slikt no, før han tok nokon i teneste.

Oskeladden fortalde då kor han var frå og sa at han var bror til dei to som hadde gjett dei sju folane til kongen, og så spurde han om ikkje han kunne få prøve å gjete dei neste dag.

"Å tvi!" sa kongen. Han blei reint sint, berre han kom i hug dei. "Er du bror til dei to, så duger du vel ikkje stort, du heller. Slike har eg hatt nok av!"

"Ja, men sidan eg no er kommen her, kunne eg vel få lov å prøve meg, eg også", sa Oskeladden.

"Å ja, vil du endeleg ha ryggen din flått, så gjerne for meg", sa kongen.

"Eg vil nok heller ha kongsdottera eg", sa Oskeladden.

Om morgonen i grålysninga slapp stallmeisteren dei sju folane att, og dei av stad over berg og dal, gjennom busker og kjerr, og Oskeladden baketter.

Då han hadde sprunge slik ei god stund, kom han også til bergskorta. Der sat den gamle kjerringa igjen og spann på handteinen sin og ropte til Oskeladden: "Kom hit, kom hit, vene son, så skal eg plukke lus av deg!" sa ho.

"Kyss meg bak, kyss meg bak!" sa Oskeladden, hoppa og sprang og heldt i folerumpa.

Då han vel hadde komme forbi bergskorta, sa den yngste folen: "Sett deg opp på ryggen min du, for vi har lang veg enno", og det gjorde han.

Så reiste dei eit langt, langt stykke til. "Ser du noko no?" sa folen.

"Nei", sa Oskeladden.

Dei reiste då eit godt stykke att.

"Ser du noko no?" spurde folen.

"Å nei", sa guten.

Då dei hadde reist eit langt, langt stykke, spurde folen igjen: "Ser du noko no då?"

"Ja, no synest eg det kvitnar i noko", sa Oskeladden. "Det ser ut som ein stor, diger bjørkestubbe."

"Ja, der skal vi inn", sa folen.

Då dei så kom til stubben, tok den eldste folen og braut stubben til side. Så var det ei dør der stubben hadde stått. Innanfor var ein lita stue, og i stua var det ikkje stort anna enn ein liten peis og eit par krakkar. Men bak døra hang eit stort rustent sverd og ei lita krukke.

"Kan du svinge sverdet?" spurde folen.

Oskeladden prøvde, men han kunne ikkje. Så måtte han ta seg ein slurk av krukka, først éin gong, så ein gong til, og enda ein gong. Og så kunne han handtere det som ingen ting.

"Ja, no må du ta sverdet med deg", sa folen. "Med det skal du hogge hovudet av oss alle sju på bryllaupsdagen din, så blir vi til kongssøner att, som vi var før. For vi er brør til kongsdottera som du skal få når du kan seie kongen kva vi et og drikk. Men det er eit fælt troll som har kasta ham [5] på oss. Når du vel har hogt hovudet av oss, må du passe vel på å legge kvart hovud ved halen til den kroppen som det sat på, for då har trolldommen ikkje meir makt med oss."

Det lovde Oskeladden, og så reiste dei vidare.

Då dei hadde reist lang, lang veg, spurde folen: "Ser du noko?"

"Nei", sa Oskeladden.

Så reiste dei ei god stund enda. "Enn no?" spurde folen. "Ser du noko no?"

"Å nei", sa Oskeladden.

Så reiste dei mange, mange mil att, både over berg og dalar.

"No då?" sa folen, "ser du ikkje noko enno?"

"Jo", sa Oskeladden, "No ser eg liksom ei stripe som blånar langt, langt borte."

"Ja, det er ei elv, det", sa folen. "Den skal vi over."

Over elva gjekk det ei lang gild bru, og då dei hadde komme på den andre sida, reiste dei eit langt, langt stykke att. Så spurde folen om Oskeladden ikkje såg noko.

Jo, denne gongen såg han det svartna i noko langt borte, liksom i eit kyrkjetårn.