Asbjørnsen og Moe eventyr

Førebuingane var snart gjort, for fluger og andre fiskereiskapar var i orden, og etter nokre timars vandring var eg forbi Hammeren og gjekk på åsskråninga bort imot Kamphaug og forbi denne garden ned mot Bjørnsjøelva. Djupt nede tindra Skjærsjøen av og til mellom trestammane og opningane i skogen. Fuglane song av fullt bryst, og det var så lett og fritt å ande og å vandre i den søt-duftande skoglufta. Fossesusen kalla meg, og eg var snart ved den staden elva rann ut i vatnet. Her strøymde ho klar men strid over kiselbotnen, for ho er sleppt ut av den ville kløfta som dannar det djupe elveleiet like frå utløpet av Bjørnsjøen, over ei strekning på to og ein halv kilometer, og iler no som ho hadde vengar, i Skjærsjøen sin famn. [2]

Så lenge som ho blir klemt inne mellom fjellveggar og urer av opptårna steinblokker, tumlar ho seg veldig djupt nede i det mørke svelget. Snart fossar ho kvit med larm og brus, snart styrtar ho seg vilt og høgt utover svarte klippesider og løyser seg opp i damp. Snart dannar ho – ein kunne tru i anger over villskapen og aktløysa si – djupe, stille, mørke, ettertenksame kulpar [3]. Men det er berre kort kvile ho søker, for å ta fatt på den viltre leiken med friske krefter att.

Og likevel har all larmen og villskapen på denne tida av året ingenting å seie samanlikna den som blir vekt når det er tida for tømmerfløyting. Når demninga blir opna, når Bjørnsjøens vide vassmassar blir sleppt ut og tømmeret blir fløytt i elva, overgår larmen og bruset frå elva alt ein kan førestille seg. Drønninga frå fossen er som torebrak. Tre og fjellblokker riv ho med, og tømmerstokkar blir knekte som pipestilkar.

Åsane på sidene av elva stig bratt opp med urene, dei endelause vindfalla og mørke granene som alvorlege ser ned på den ville leiken i djupet og forfriskar seg med dampskyene som fossen utan stans kaster opp i dei grå, ærverdige lavskjegga deira. Og mellom rognene og bjørkene som luter seg utover elva nede ved bredda, ser fiskaren som ferdast i dette djupet, berre ei smal stripe av den blå himmelen. Den er oftast formørka av dunstar som stig opp frå fossen og svever langs åsane.

Den som vil ferdast her, må ikkje vere redd for vatn eller fjell. For ofte er kløfta så trong at bredda blir borte og ein må va gjennom elva. Stundom søkkjer botnen seg, og det blir danna ein djup, svartdunkel kulp med steile veggar der elva styrtar i møte med fiskaren i ein skummande foss. Då må han komme seg opp dei bratte veggane og klatre fram mellom urene og steinane som ofte raser ut under føtene på han. Dersom han ikkje styrtar ned, heng han svevande mellom himmel og vatn og må klynge seg fast med hendene slik at det står blodige striper etter grepet. Og kjenner han ikkje kvar stein og stubbe her, så er han snart i den fortvilande stillinga at han verken kan komme opp eller ned, "at han er gått i berg", som det heiter på jegerspråket.

Eg sprang frå stein til stein med fiskestonga som balansestokk og støttestav, eg vadde og klatra og var rett heldig. I dei klare kvervlane og under dei glasgrøne kulpane elva danna der ho gjekk mindre ofseleg, sprang småaurane livleg. I dei djupe kulpane under fossane skaut større fiskar fram som gullblanke lyn, snappa flugene under vatnet, reiv snøret susande av snella og fór ned i djupet, men derfrå blei dei snart bringa opp og i land.

Då eg kom ut av kløfta opp til der elva hadde utspring frå Bjørnsjøen, kvilte eg ei stund på dammen. Sola stod i nedgangen og lyset frå han spela mellom skogtoppane mens den djupblå himmelen, kveldskyprakta og dei mørke granene som innfatta sjøen overalt, spegla seg i den blanke flata. Insekta summa i lufta og oppførde dei alvelette dansane sine over vatnet mens prektige fiskar no og då skaut opp etter dei med plask og skvulp. Over skogen langt mot nord stod det ein blyfarga skybanke med gulbrune render. Lumre, varme luftningar slo meg i møte og gjorde brystet forknytt i skogeinsemda. Fjernt borte klang ein lur, eller kanskje det berre var gjenlyden av tonar frå han som nådde øyret mitt i kveldsstilla – svevande, døyande, på ein gong lokkande og klagande.

Eg gjekk gjennom Osskogen opp langsmed vatnet for å rope etter båt over til Bonna frå ein eller annan av oddane som skaut seg fram, om det enno var folk oppe. Bonna var det einaste staden det bur menneske ved denne innsjøen.

Ved Skysskafferodden kom to gamle menn ut av skogen.

Den eine såg ut som ein patriarkalsk tiggar, og var ein kjempesvær skapning med markert ansikt, buskete bryn og langt, ærverdig gråskjegg. På hovudet hadde han ei topphue av blått ullgarn, og over den gamle gråtrøya hang ein lammeskinnspose i eit raudt ullband. Den andre var ein fiskar som eg oftare hadde treft på vandringane mine i desse øydemarkene. Slekta hans hadde budd og ferdast her så lenge nokon kunne minnast, og hadde i eldre tider lege i evinnelege klammeri med "skogfinnane", som etter segner i ulike bygdelag like til midten av førre hundreår budde spreidd i Nordmarka og dei store skogviddene som strekker seg frå Lier og Holsfjorden like inn i Gudbrandsdalen og Valdres.

Men gamle Elias hadde ikkje alltid vore berre fiskar. I ungdommen var han ein kjekk sjømann som likså lite frykta stormen som kanondrønna. Han var med ved Göteborg i 1788 [4], han var båtsmannsmat [5] på Prøvesteen den 2. april 1801 [6]. Han hadde anda inn dufta av Middelhavslandas appelsinlundar, og hadde sett Indias palmar. I Nordmarka heitte han Elias fiskar eller Elias svenske frå det første toktet sitt. No var han krøpling og hadde støtte av fattigkassa. Men dei breie skuldrene og dei kraftige armane vitna enno om kva han ein gong var for kar, og når ordet losna frå leppene og han talte om kommandørkaptein Lassen [7], om havet, om andre april og om fisketurane sine i Nordmarka, kom det liv i auga og i det elles slappe og skjegga ansiktet. Gamle og unge lytta gjerne til forteljingane, og Elias var ein velkommen gjest overalt, sjølv hos dei små sjelene som såg med misunning på hellet hans som fiskar. For fiskar var han framleis med liv og sjel. Dugleiken hans, den mangeårige kjennskapen hans til fiskens gang og levevis i desse elvene og vatna, gjorde at strevet hans til vanleg blei krona med eit sjeldan hell. I den beste fisketida såg ein Elias fiskar dra til byen kvar veke, sjølv no i sitt åttifjerde år, med ei kolossal vidjeskreppe på ryggen. Ho var full av fisk. Men ein veikskap hadde han. Han søkte altfor mykje å fylle ut kløfta mellom før og no med den nordiske Lethe [8]. Når han vende heim frå byen, var skritta vinglande og hovudet tungt, og enda om han ikkje hadde langt til heimen sin – den vesle hytta som ligg på ein bakke til venstre for vegen straks før ein kjem til Skjervenbrua i Maridalen – hende det at han stundom overnatta ved sida av vegen.

"Vel møtt, fiskarar", sa eg.

"God kveld", sa dei begge og letta på huene.

"God kveld, Elias, skal vi no møtast her igjen?"

"Ja, eg er som skyfloken [9] eg", sa Elias, "han er der når dei minst ventar han."

"Tenker de å fiske her til natta?" spurde eg.

"Vi har nok tenkt å prøve det litt i natt", sa Elias. "Det er tidleg på året enno, men kjem det vind og regn, så kan det nok slå til."

"Ja, det trur eg også, Elias."

"De har vel tatt mykje fisk i elva?" spurde Elias med eit nysgjerrig blikk bort til fiskekorga mi.

"Eg har fått ein del, men det er ikkje mange som er over ein halv kilo", sa eg, og opna lokket.

"Det er over tre kvart kilo . . . sjå der er ein lekker fisk og der er fleire også . . . jammen var det lekkert fiske", sa Elias.

"Han fiskar vel med fly, han?" spurde den andre.

"Du kan vite det", sa Elias idet han fåfengd gjorde nokre kast ut på vatnet med stonga si, "du kan vite det. Eg stod ved sida av han og meita [10] i Haklo-osen i fjor, og eg fekk ikkje bitet eingong, mens han tok eit kvart kilo fisk, og det kjapt også."

Eg spurde kor kameraten hans var frå, og fekk vite at han heldt til på Hadelands-åsane om sommaren. No skulle han til byen og kjøpe salt. Men han ville gjerne ha litt brennevin og tobakk med det same, og middel til det akta han å skaffe seg ved fiske.

Då natta fall på, braut uvêret laus. Det tora og lynte i det fjerne. Dei mørke massane breidde seg ut. Omrissa av skyene blei meir og meir ubestemte og utvaska, og til sist hang regnet og skyene som eit grått teppe nedover åsane. I forkant av vêret og regnet strauk ein friskt vind bortetter vatnet. No var tida der til å fiske. Nokre større fiskar slo etter [11] og blei av og til fanga, men oftast slo dei feil.

"Han er ikkje riktig hjarta [12] på å bite enno, derfor tar han så ofte i miss", sa Elias, som heldt på å bringe i land ein fisk.

Med dei første regndropane sprang fisken plask i plask etter meitemark og fluger. Men då skuren braut laus for alvor og det tok til å hagle og striregne, var det heilt forbi.

"På morgonsida får han nok betre hjartelag [13]", sa hadelendingen.

"Kva meiner du om vêret?" spurde eg etter ei tid. "Det klarnar jo opp over åsen?"

"Austan glette gir våt hette. [14] Det kjem meir regn, men det blir nok litt opphald iblant", svarte hallingen. "Der kan de høyre, den karen spår også om regn", heldt han fram då det kom eit langt, fryktelig skrik langt ute frå land, nesten som om eit menneske var i livsnød.

"Er det nøkken [15]?" spurde eg.

"Jesu namn, sei ikkje det då. Det var lommen [16]", sa Elias.

Vi gav opp fisket inntil vidare og bestemte oss for å tenne bål, for vi var gjennomvåte. Dei gamle drog kvist og stokkar saman. Eg skaffa eld, og snart flamma det eit bål på pynten av odden. Bålet i foreining med nista mi unnlét ikkje å ha opplivande verknad på stallbrørne mine, og det blei ein livleg samtale om fiske, om aurens og røyas gjenge og levevis i Nordmarka. Elias dvelte med særskild godhug ved fisketurane han hadde gjort til Nordmarka i yngre dagar, når han var kommen heim frå reis.

"Då var her fisk å få", sa han, i det han tente den korte snadda [17] si. "Men det var ikkje slik sjau med vatna heller, og ikkje så farleg om det kom opp eit par stokkar i dammen om natta, så fisken kunne gå ut i elva. Ja, ja, ved Sandungdammen var det godt å fiske den tida, for då stod fisken utanfor dei to berga og den djupe kulpen, der De veit han står no. Eg tok fire kilo der ei natt, og det var ingen under tre kvart kilo. Men no veit fisken mest ikkje korleis det er stelt med [18] han, for han får aldri ha sitt rette gjenge."

"Det må ha vore morosamt å fiske her i dei tidene, Elias", sa eg, "men det hende vel den tida også at fiskeriet slo feil for deg ein gong imellom?"

"Det var rart om det skulle slå heilt feil. Noko fekk eg alltid", svarte han. "Jo, ein gong hadde eg så nær ikkje fått noko, men eg fekk likevel. Det gjekk så forunderleg til at eg ikkje har kunna skjøne det. Slikt har eg aldri vore ute for verken før eller sidan."

"Korleis gjekk det då?" spurde eg.

"Du får fortelje oss det, Elias", sa hadelendingen. "Vi har slikt å ta oss til no."

"Eg tenkte så", sa Elias.

Elias fiskar

"Det var i 1806. Eg låg i byen i den tida, men det var så strengt at ingen matros fekk vere lenger borte enn éin dag og ikkje over ei halv mil frå Christiania om han ikkje melde det for kommandørkaptein Lassen. Eg hadde lyst til å gå i Nordmarka og fiske. Så melde eg meg og skar ut med litt niste og ei flaske brennevin i kvar lomme. Det gjekk kleint med fiskeriet. I Bjørnsjøelva fekk eg ikkje eit napp. Då eg kom til dammen, låg båten der. Den tok eg og rodde over til Smalstrøm, men der var ikkje fisk å merke, verken på vatnet eller der. Så strauk eg nordover til Hakloa. På vegen møtte eg Per Pipar [19], som var ein av dei beste fiskarane som gjekk her i marka i den tida. "Det er ikkje verdt du går lenger, Elias", sa han. "Eg har vore nord i Katnosa, men eg har mest ikkje fått beinet. Sjå her", sa han og tok fram skreppa si. Alt det han hadde, var vel ei sneis små pinnar så lange som fingeren min.

"Har eg halde ut alna, så trøyter eg vel ei kvart alen med [20], min kjære Per", sa eg og skjenkte han ein dram eller to. Ja, bevarast, eg tok ein sjølv også. "Det kunne vel hende han bit for meg om han ikkje bit for deg", sa eg.

"Ja visst!" sa piparen. Dermed skildest vi.

Eg gjekk like til Storløken i Katnosa, for bit det ikkje der, så bit det ingen stad. Nei, der var ikkje bitt å få der heller. Så gjorde eg opp ein nying [21] og fekk meg ein dram til og varma meg litt, og så sov eg til langt ut på dagen. Eg prøvde litt i Katnoselva att, men der var ikkje fisk å kjenne, og så gav eg meg på heimvegen. Men då eg kom til Skysskafferodden i Sandungen, så er det eit lite tjern der, som dei kallar Skysskaffertjernet. Der hadde eg høyrt det aldri skulle vere fisk å få, enda dei sa det gjekk kultar [22] uti der som tømmerstokkar. Men det var eit huldretjern [23], og ingen torde fiske der den tida.

"Du får prøve, Elias", tenkte eg, "kanskje huldrefisken [24] går på beite når den andre [25] ikkje er heime", og dermed skar eg ut på flytetorva og kasta ut like ved den vesle bekkeosen, for det er ein liten bekk der, som sildrar ned til Sandungen gjennom myrene. Men når dammen er stengt og vatnet stort, stuvar det opp i tjernet gjennom myrene og under flytetorva. Med det same nappa det i, og fisken stakk under torva. Men han låg på botnen så tung som ei reivunge [26]. Eg kunne nok merke det ikkje var nokon aure. Då eg fekk han opp, var det ein åbor på to kilo. Litt utpå såg eg det gjorde ein kvelv opp i vatnet så det ringa seg. Der kasta eg ut. Ikkje var makken i vatnet før fisken hogde i. Det blei både slag og plask, og eg baska med han ei lang stund før eg fekk han opp. Men då var det ein aure mellom tre og eit halvt og fire kilo, av den vakre fisken som er i Sandungen, feit og brei, med lita hue, og så gul som voks, men mørkare over ryggen enn sandungsfisken. Ja, eg blei ståande der og kasta opp den eine etter den andre, på to, to og eit halvt og tre kilo også.

Men så kom eg til å sjå ned bak meg. Der låg det to vakre fiskar og den tredje i kross over dei. Eg undrast no på kva det skulle bety, om det var nokre fiskarar som hadde lagt dei att, eller kor dei var komne frå, men eg såg ingen. Så gjekk eg eit lite stykke lengre bortpå, og der eg såg ein kvelv, kasta eg ut. Fisken beit, og det varte ikkje lenge før eg hadde fått vel eit kilo.

Som eg då kom til å sjå bak meg, så låg der fem store, vakre fiskar der att. Ja, eg undrast på kva det kunne vere som hadde lagt dei der, men eg tok dei då opp og la dei i fiskesniken [27], både desse og dei tre eg først blei var. Men då blei det slikt vêr og sånt eit gny og brak i skogen at eg trudde han skulle ryke ned på meg med det same.

"Nei, dette kan aldri vere rett", tenkte eg, "her er det nok ikkje godt å vere", og dermed tok eg dei åtte fiskane eg hadde funne og la dei på ein stokk etter kvarandre, så at den som eigde dei kunne ta dei, eller fugl og dyr kunne ete dei opp; eg ville ikkje ha dei. Dermed la eg ned til Sandungen, og det er ikkje så mange skritt, det. Men då eg kom dit, var det ganske stilt, og vatnet var så blankt at både åsane og skyene stod i det. Då skjønte eg det var huldra [28] som hadde vore ute.

Til denne forteljinga knytte no hadelendingen ulike historier om huldretjern og vatn med dobbelt botn, der fisken høyrer til huldra og berre får lov å komme opp kvar jonsokdag. Men med eitt braut han av seg sjølv midt i forteljinga med eit utrop:

"Kross, kva er det for eit lys der borte? Det er blått!"

Elias meinte det ikkje var langt frå Smalstrøm. Eg syntest lyset var meir raudt enn blått, og eg trudde, slik det seinare viste seg, at det var eit par fiskarar som hadde leira [29] seg der og gjort opp varme. No glei samtalen over på skattegravarar og skattar og om blå lys som brenn over dei. Såleis fortalde Elias at bestefaren eller oldefaren hans – eg minnest ikkje meir kven av desse truverdige personane det var, men trur det var den første – hadde sett ei sølvåre på botnen av Blankvatnet, så tjukk som ein tømmerstokk. Og no følgde fleire historier som eg vil prøve å gi att så godt eg kan.

Det var sølv

"Han bestefar", fortalde Elias, "køyrde tømmer frå Nordmarka til Sørkedalen. Det var utpå vårsida, så snøen og hålka var borte. Men han hadde med seg ein liten jentunge, og då dei kom mellom Vindernsetra og Blankvatnsbråten, så glei ho. "Nei, far, jammen er det hålke enno då", sa ho. Han såg etter der ho hadde glidt, men såg straks at det var sølv og ikkje hålke. Så hogde han øksa i det.

"Ja, du har rett, barn, det er rart at hålken kan halde seg så lenge", sa han, og let seg ikkje merke med noko. Frå den tida køyrde han titt og ofte til byen og tok inn mange pengar. Men når han reiste, så reiste han verken vegen om Maridalshammaren eller om Sørkedalen, men hadde ein veg for seg sjølv gjennom skog og mark. Den vegen gjekk bortover alle åsane og kom ned mellom Frognersetra og Ris. Ein gong han var i byen og hadde drukke litt så han var på ein kant – det var i gamle Ramstadgarden i Grensen – så sat han og kytte og var kar:

"Ville eg berre, skulle eg gjerne sko hestane mine med sølv", sa han.

Det sat mange der, og somme som var der, tok vitne på det, og skreiv det opp. Men før han farfar kom heim, var han daud. Og sidan den tida har ikkje nokon sett noko til sølvet, enda dei både har skjerpa og grave borte i marka der."

"Eg har høyrt seie at han var hard til å leite etter skattar all sin dagar, den karen", sa hadelendingen, og la ei tørr tyrirot på bålet.

"Du kunne visst fortelje meir om han du, Elias, når du berre ville", la eg til.

"Der er no ingen som trur retteleg på slikt i våre dagar", svarte Elias, "men eg kan nok fortelje likevel, eg.

Koparkjelen

Den tida han farfar var unggut, var han og ein annan kar ute og grov ein gong, dei hadde vel sett blålys [30], kan eg tenke, eller kanskje dei visste kor pengane låg. Dei grov i to torsdagsnetter, og det kom så mange julebukkar [31] og underlege skapningar til dei at dei aldri hadde trutt der fanst så mykje stygt. Det kom både bjørnar og udyr og stutar med store horn og alt det fæle som fanst, og vel så det. Dei var redde og tenkte kvart augeblink å ta beina fatt [32] springe sin veg], men dei heldt ut og tagde stilt.

Så var det den tredje torsdagskvelden, då blei det mykje verre enn begge dei førre gongene. Men dei grov og tagde stille, og det varte ikkje lenge før spaden skrapa ned på koparkjelen. Rett som det var, så kom det køyrande ei vogn forbi med seks svarte hestar framfor, og det gjekk som ein vind. Om ei lita stund kom det ei gammal kjerring etter, ho akte seg fram i eit trau, men kjeften hennar gjekk som ei peparkvern. "Eg tar dei nok att, eg tar dei nok att, eg tar dei nok att", sa ho i eitt vekk og gnudde seg fram i trauet. "Å i h . . . om du tar dei att!" sa han farfar. Men med det same var kjerringa borte, og pengekjelen sokk ende ned. [33].

"Ein annan gong skulle du teie stille", tenkte han farfar, og det varte ikkje lenge, skal eg tru, før han var ute att. Den gongen skal eg fortelje om.

Kjelen sokk om dei snakka

Ei gammal kone hadde sett ein stor koparkjel full med pengar mens ho gjekk nedover jordene ved Grefsen i Aker sokn. Tre dagar før jonsoktid står pengane oppe, må vite, men for hennar auge såg det ut som det låg ein stor, diger orm oppe i kjelen og velta seg ovanpå pengane. Så var det to frå Christian – den eine var enda ein småhandlar som eigde både gard og grunn, og den andre var underoffiser. Dei slo seg saman med farfar om å grave opp kjelen. Ja, dei grov i tre torsdagskveldar, og den tredje kvelden skrapa dei ned på hankene så det skrasla i pengane, og dei tenkte dei snart skulle ha han. Men så syntest småhandlaren at garden hans nede i byen stod i lys loge, og enda det var så langt – ein veit det er vel ei halv mil frå Grefsen – så syntest han at han så tydeleg at kona hans stod midt inne i logen med ein unge på armen. "Det er nok ikkje tid for meg å vere her no", sa han, og kasta spaden og ville av stad. Men med det same var det forbi med varmen og det var det med pengane også, for kjelen sokk.

Men så var det det eg ville fortalt først.

Oksen blei til pengar

Farfar var kar til mann det. Han var ikkje fælen [34], han. Til sist så la han i vegen ganske aleine ein torsdagskveld, og begynte å grave på ein annan stad, der han visste det låg pengar. Og det gjorde han neste torsdagskvelden også, men han såg så urimeleg mykje stygt at dei aldri kunne få han til å tale om det.

Men då det var midt på natta den tredje torsdagen, så kom det ein olm okse fram frå botnen av gropa. Han hadde store, lange horn, og dei ville han stange tvers igjennom han, syntest han. Men han tok oksen i horna, og såleis blei han ståande til sola rann. Då var oksen blitt til ein stor koparkjel full med pengar, og horna som han heldt han i, det var hankene på kjelen."

"Det er mest stygt å høyre slikt", sa hadelendingen, "helst når det er så vondt for å tene ein skilling som det er no for tida."

"Etter det du har fortalt om bestefaren din, Elias, skulle ein ikkje tru at du trong å gå til byen kvar veke for å selje fisk", sa eg.

"Å, Gud hjelpe meg, så sant", svarte Elias. "Far min arva ikkje anna enn armoda etter far sin, enten no han farfar hadde brukt opp det han hadde funne, eller dei som hadde gitt han det, hadde tatt det tilbake att. Og eg arva akkurat ei gråtrøye [35] og ei treskei etter faren min."

"Det er som eg seier", sa hadelendingen. "Der er inga lykke ved slike pengar, dei går så fort som vatnet i fossen."

Søvnen tok no til å sige på oss, og samtalen tok til å gå i stå. Men i den tilstanden vi var, tørre på den eine sida, som vende mot elden, og våte på den andre, heldt eg det for mindre rådeleg å overgi seg til ein blund som ein ufeilbarleg ville vakne opp av med hakkande tenner og stive lemmar. Eg skjenkte derfor fellene [36] mine ein dram, tente pipa og oppfordra dei til å halde seg vakne med å fortelje noko. Elias fortalde mange historier: Om korleis nissen hadde husert i Sandungen i gamle dagar; han påsto at det enno var blodflekkar i stallen der etter at nissen ei natt hadde slått i hel den kvite hesten til Pål Sandungen; om korleis dei stod i vindauga og såg at han skrapa saltet på hella frå dei andre hestane til kjæledyret sitt; om gamle Jo Hakloa, som hadde tenestejente saman med huldra; om Lukas finne, som hadde budd i Fortjernbråten og kunne så mykje at han frelste jorda si for alle slags udyr så aldri noko krøtter blei slått eller rive for han – og mykje meir som hadde hendt i Nordmarka i gamle dagar.

Til sist tok hadelendingen også til å fortelje om det som hadde hendt frendane og vennane hans. Der var ein eigen patos i heile måten hans å fortelje på, og det ville vere fåfengt av meg å prøve å gi att patosen att. Det var den faste trua hans på at desse naturmaktene han snakka om, var nære, som gav forteljingane hans denne særlege verknaden, som blei sterkare ved at han talte med djup bass og i eit seint, men velordna foredrag.

Ungen som skreik

"Den tida då krigsfolka låg ute i Holstein [37]", begynte han, – "ja du minnest nok den tida, du Elias? – var farbror min, som budde på Ringerike, oppå Krokskogen med nokre andre. Dei låg ved Flak-setrene sør for vegen og hogde kolved [38]. Ved kveldstid gjorde dei opp ein nying i ei bakkeskråning og roa seg der, men dei hadde ikkje sove lenge før dei høyrde ungeskrik og tralling. Han farbror såg opp, og på ein bergpynt beint imot dei fekk han sjå det sat ei hulder med ein skrikande unge. Ungen song ho for og prøvde å stagge det beste ho kunne. "Kva sit du der for, du?" spurde han farbror. "Å, mannen min er borte", svarte ho, "og så tykte eg at eg likså godt kunne gå ned her og hygge meg hos dykk."

"Kor er mannen din då?" spurde farbror.

"Han er ute i krigen han, der dei andre krigsfolka er", svarte huldra.

Men ungen blei meir og meir gretten, og skreik og bar seg og heldt eit slikt hus at det var reint umogeleg å få søvn på auga. Dette syntest han farbror var for gale. Han blei harm og sint og tok den eine varmebrannen etter den andre og kasta opp imot ho. Og så blei ho borte, men omkring i alle åsane og haugane skratta og lo det.

"Det var hygge du fekk av dei karene, Gyri Haugen!" ropte det."

Han Per hadde ei dotter med huldra

"Men no skal eg fortelje noko som hende eit av skyldfolka [39] mine på Ringerike", blei han ved.

"Han var møllar på Viul og heitte Per Pålsen. Sidan kom han enda til kvernbruket på Henseiene i vassdraget Væla yttarst i Ådalen. Han gjekk mykje oppå åsane og fiska, og så var han ein gong oppe ved Buttentjernet, som ligg i kanten av Hofseteråsen mellom Marigardsskogen og Bergermoen. Der gjorde han seg opp ein nying og la seg til å sove natta over. Eit og eit halvt års tid etter var han oppe og fiska att. Om natta kom det ei kone til han med ein liten unge på armen.

"Der ser du ungen din, Per", sa ho.

"Ungen min? Det var artige ting det! Korleis skulle eg fått den ungen då?" spurde Per Pålsen.

"Du hugsar nok den gongen du var oppe her sist, for eit og eit halvt år sidan", sa huldra.

Den gongen talte han nok ikkje om det til nokon, men seinare om åra – for han gjekk alltid oppå åsane der og fiska om sommaren og alltid hang den same huldra etter han – sidan talte han til mange om at han hadde ei dotter med huldra. Dottera kunne vel vere så gammal som barna pleier vere når dei går til presten. Meg fortalde han det aldri, enda eg kjende han vel, men eg har høyrt det av ein han sjølv hadde fortalt det til. Ein gong hadde ho komme til han og spurt om han ville sjå dotter si. Så hadde ho lukka opp ei dør i berget, og der var allting av sølv. Ja, iblant tok Per Pålsen andre med seg opp på åsen på fiske også, og då såg dei to huldrer som stod på den andre sida av Buttentjernet og fiska åbor.

Elles var det i Stortjernet Per Pålsen fekk den meste fisken, men det var ingen andre som fekk fisk der. Men ein gong han gjekk oppover åsen, ropte det: "Du får vende att no, Per, vi treng fisken vår sjølve, for det er barsel hos dei i Lia."

Ein gong var ein mann som heitte Halvor frå Marigard med han. Han hadde han lovt at han skulle få sjå huldra. Då denne Halvor Marigarden fekk høyre ho kom drivande med buskapen sin, blei han så redd at han ville av stad. Men Per Pålsen bad han stanse og berre stå stille, så hadde det inga nød. Og då såg dei ho kom drivande med heile bølingen. Dette såg dei granngiveleg [40], begge to."

Elias høyrde ikkje meir av forteljinga; han sov ein velsigna søvn på den harde steinen, og snorka så det gav gjenlyd i skogen.

"Han søv, han", sa hadelendingen, "men like fullt skal eg fortelje ei historie som eg synest er underleg. Men så får vi kure [41] oss litt, vi også, elles blir vi for tunge til morgonen."

Fjøset fekk han flytte

"Der var ein bonde som budde i Telemark, der far min er kommen frå", starta han forteljinga si. "Han eigde ein stor gard, men han visste ikkje av anna enn uår og skade på krøttera sine, og til sist måtte han gå frå både gard og grunn. Litt hadde han att, og for det kjøpte han seg ein liten plass som låg for seg sjølv, langt borte frå bygda, i vill skog og mark. Ein dag han gjekk på gardstunet, møtte han ein mann.

"God dag, granne", sa mannen.

"God dag", sa bonden. "Er du grannen min? Eg trudde eg var aleine her."

"Der ser du garden min", sa mannen, "han er ikkje langt frå din." Og der låg det ein gard også, ein han aldri hadde sett før, stor og gild og i full stand. Då kunne han skjøne at det var underjordiske, men han blei ikkje redd for det. Han bad grannen inn for å smake på ølet sitt, og grannen drakk både godt og vel.

"Høyr no", sa grannen, "Ein ting skal du lye meg i."

"La meg få høyre på det først", sa bonden.

"Du må flytte fehuset ditt, for det står i vegen for meg", svarte grannen.

"Nei, det gjer eg ikkje", sa bonden. "Eg har bygt det opp nytt i sommar, og no lir det til vinter. Kor skulle eg gjere av buskapen min då?"

"Ja, ja, du gjer som du vil. Men riv du det ikkje ned, er eg redd du kjem til å angre det", sa grannen. Og dermed gjekk han.

Mannen gjekk og undrast på dette, og visste ikkje kva han skulle gjere. Å gi seg til å rive ned eit nytt fehus like før vinternettene syntest han var reint ulikt [42], og lita hjelp hadde han også.

Rett som han stod i fjøset sin ein dag, sokk han ende ned igjennom golvet. Der han kom ned, var det så urimeleg gildt. Allting var av gull og sølv. Med det same kom mannen som sa at han var grannen hans, og bad han sitte ned. Om ei stund blei det bore inn mat på sølvfat og øl i sølvkrus, og grannen bad han sette seg inntil bordet og ete. Bonden torde ikkje anna, og flytta seg inntil bordet. Men rett som han ville ta opp i fatet med skeia, fall det noko ned i maten frå loftet så han mista matlysta med det same.

"Ja", sa huldrekallen, "der kan du sjå kva for noko kyrne dine gir oss. Matro får vi aldri, for kvar gong vi set oss til bords, er det uråd straks, og om vi er aldri så svoltne, så mister vi matlysta og kan ikkje ete. Men vil du lye meg og flytte fjøset, så skal du ikkje mangle fôr og grøde om du blir aldri så gammal. Men vil du ikkje, så skal du ikkje vite av anna enn uår så lenge du lever."

Då mannen høyrde det, gav han seg straks i ferd med å rive ned fjøset og tok til å sette det opp ein annan stad. Men han bygde ikkje aleine, for om natta mens alle sov, var det lagt like mange stokkekvarv [43] som om dagen, og det kunne han nok skjøne at det var grannen som hjelpte han.

Bonden angra heller ikkje på det sidan, for han hadde fôr og korn nok, og feet treivst vel.

Så blei det ein gong eit hardt år, og det var så knapt for fôr at han gjekk og tenkte på han skulle selje og slakte halve buskapen sin. Men ein morgon budeia skulle i fjøset, var buhunden borte, og alle kyrne og alt ungfeet med han. Ho til å gråte og seie det til husbonden. Men han tenkte ved seg sjølv at det var grannen som hadde tatt dei på fôr. Og det var det også, for då våren kom og det blei grønt i skogen, så høyrde dei ein dag at fehunden kom gøyande og springande i skogkanten, og etter han kom alle kvigene og alt ungfeet fram, og det var så blankt at det var ei lyst
å sjå."

I le av elden la vi oss til kvile og fekk oss eit par timars oppfriskande søvn på den nakne steingrunnen. Då dagskjæret lyste over åsen, var vi ute på sjøen, for hadelendingen, som i staden for sitt eige usikre fiskeri hadde føretrekt å følge med meg og bere fiskekorg og håv, hadde henta gamle Christen Bonna med båten. Eg rodde opp over Bjørnsjøen og fiska i Smalstrøm og Hakloa. Det var gunstig fiskevêr, for det veksla med solskin og regnbyer heile dagen. Først seint om kvelden kom eg til byen att, med fiskekorga full av aure og hovudet fullt av historier.

Asbjørnsen og Moe

Ei natt i Nordmarka