Ei signekjerring

Eit stykke frå bygdevegen i ein av dei mellomste bygdene i Gudbrandsdalen låg det for nokre år sidan ei stove på ein haug. Kanskje ho ligg der enno. Det var mildt aprilvêr utanfor: snøen smelta, bekkar bruste ned igjennom alle lier, marka tok til å bli bar, trastane skjente i skogen. Alle lundar var fulle av fuglekvitter, det teikna til ein tidleg vår. I den veldige bjørka og dei høge rognetrea som sprikte med dei nakne greinene sine ut over taket på stova i det tindrande solskinet, vimsa nokre travle meiser mens ein bokfink sat i bjørketoppen og song av fullt bryst. Inne i den røykfulle sperrestova [1] var det uhyggeleg og skummelt. Ei middelaldrande bondekone som såg svært vanleg og lite oppvakt ut, heldt på med å blåse fyr i nokre greiner og rå vedtre ho hadde lagt under kaffigryta på den låge peisen. Då det omsider hadde lukkast, reiste ho seg, gnei røyk og oske ut av dei sviande auga og tok til orde:

"Folk seier det ikkje nyttar med denne støypinga [2], for barnet har ikkje svekk [3], seier dei, men det er ein byting [4]. Det var ein skinnfellmakar her om dagen og han sa det same, for då han var liten, hadde han sett ein byting ute i Ringebu, og den bytingen var så blaut i kroppen og så lealaus som denne."

Mens ho talde, hadde det einfaldige ansiktet eit bekymra uttrykk som vitna om kor djupt skinnfellmakarens fråsegn hadde slått ned i det overtruiske sinnet hennar.

Den ho vende seg til, var eit sværlemma kvinnfolk som såg ut til å nærme seg dei seksti. Ho var uvanleg høg av vokster, men når ho sat, verka ho heller lita. Denne eigenheita hadde ho å takke for at folk hadde føydd utnamnet Langelår til namnet hennar, Gubjør. I det taterfølget ho hadde flakka om med, var ho kjent under andre namn. Grå hår stakk fram under skautet, som innramma eit mørkt ansikt med buskete bryn og ein lang nase, bulka ved rota. Ei låg panne og ansiktsbreidda over kinnbeina tydde på små evner [5], men det blei motsagt av det umiskjennelege uttrykket av lurskap i dei små, spelande auga og av den inkarnerte bondefulheita som prega seg i rynker og minespel. Kleda hennar tydde på at ho kom frå eit nordlegare bygdelag. Fjeset og heile framferda hennar røpte signekjerringa eller i det minste den omstreifande fantekjerringa, snart frekk og uforskamma, snart audmjuk og smiskande, alt etter omstenda. Mens husmannskona snakka og sysla med kaffigryta, sat Gubjør og puffa så smått til ei hengevogge. I vogga låg det eit barn som såg sjukleg ut. Roleg og sjølvsikker svarte ho på husmannskonas ord, sjølv om dei funklande auga og dirrande trekningane rundt munnen viste at ho på ingen måte var tilfreds med skinnfellmakaren si forklaring;.

"Folk", sa ho, "dei snakkar så mykje om det dei ikkje skjøner, mi kjære Marit Rognehaugen, dei snakkar både i vêr og vind. Og skinnfellmakaren skjøner seg kanskje vel på saueskinn, men på svekk og bytingar skjøner han seg ikkje. Det seier eg, og det skal eg stå ved også. Eg skal tru eg skjøner meg på bytingar, for eg har sett nok av dei.

Den bytingen han snakka om, det var vel han til ho Brit Briskebråten på Fron, for ho minnest eg hadde ein byting, og det var vel han som skinnfellmakaren utifrå talte om, kan eg tru.

Brit Briskebråten baska barnet sitt om øyra

Brit Briskebråten på Fron fekk ein byting straks ho var blitt gift. Først hadde ho eit lekkert barn, men det blei bytt om med ein trollunge så arg og eitrande vill som sjølve fanden. Aldri ville han mæle eit ord, men berre ete og skrike. Ikkje hadde ho hjarte til å denge han eller fare ille med ungen heller, men korleis det var eller ikkje, så hadde dei lært ho til å signe ved koking, så dei fekk han til å snakke, og då skjønte ho kva for kar han var.

Så sa ho til han at jutulen skulle flytte han til helvete, kalla han ein helvetesbrann og ein trollunge, bad han reise dit han var kommen frå, og til å baske han om øyra med sopelimen, og det dugleg. Men då ho gjorde det, blei døra slått opp på vid vegg, og det kom inn nokon gjennom ho – enda ho ikkje såg nokon – nei bevarast – og reiv bytingen bort og kasta hennar eige barn inn på golvet så hardt at det tok til å gråte.

Siri piska ungen med bjørkeris

Eller kanskje det var han til ho Siri Strømhogget? Han var som ein gammal, vindtørr kall. Kanskje han var laus i ledda, men dei likna ikkje barnet ditt meir enn den gamle hua mitt. Eg kjem det godt i hug. Det var den tida eg tente hos klokkaren så å seie ein dag til dugurds. Då såg eg han ein gong, og eg kjem vel i hug korleis ho fekk han og korleis ho blei kvitt han også. Det var snakk nok om det den tida, for denne Siri var kommen her frå bygda.

Då ho var ung, tente ho på Kvam, og eg hugsar ho godt frå då ho var heime i Gaupeskjelplassen hos foreldra sine. Sidan kom ho ut til Strømhogget og blei gift med Ola, sonen der. Då ho så låg i barselseng første gongen, kom det ei framand kjerring inn i stua og tok barnet – for ho hadde barsla nyleg før – og la eit anna i staden for det. Siri ville opp og ha att barnet sitt, og ho kava alt ho orka, men ho kunne ikkje komme av flekken, for ho var maktstolen. Ho ville skrike på moster si, som var utanfor, men ho kunne ikkje få opp munnen, så redd var ho. Ho kunne ikkje vere meir redd om dei hadde stått over ho med kniven.

Ungen ho hadde fått i staden, var ein byting, for han var ikkje som andre barn, han berre skreik og lét som dei sette ein kniv i han. Han kveste og slo om seg som ein huldrekatt og var argare enn arvesynda. Åt gjorde han støtt. Mora visste ikkje si arme råd for å bli kvitt han. Men så fekk ho spora opp ei kjerring som visste det betre, for ho sa at ho skulle ta ungen og legge han på søppeldungen og piske han med eit dugleg bjørkeris, og det skulle ho gjere tre torsdagskveldar i rad. Ja, ho gjorde så, og den tredje torsdagskvelden kom det flygande ei kjerring over løetaket, og den kjerringa kasta ein unge på flisedungen og tok sin eigen attende. Men med det same slo ho Siri over fingrane, så ho har merke av det enno, og det merket har eg sett med mine eigne auge", la Gubjør til for ytterlegare å styrke forteljinga si."

Raudt lysskin i stua

Signekjerringa heldt fram, "Nei, dette barnet her er ikkje meir ein byting enn eg er byting, og korleis skulle det ha bore til at de skulle fått bytt det om?" spurde ho.

"Nei, det kan eg ikkje skjøne heller", sa husmannskona truskyldig, "for eg har jo hatt bevergjel [6] i vogga, – eg har fyrt over han, og eg har krossa han, og eg har sett ei sølje i skjorta hans, og kniv har det stått over døra, så eg veit ikkje korleis dei skulle få bytt han om."

"Jøss, dei har inga makt då, nei krosse meg då! Eg veit nok enda beskjed om det", tok signekjerringa til orde igjen: "for ute på bygdene ved Kristiansbyen der kjende eg ei kone. Ho hadde eit barn, og det var ho så syten for. Ho krossa og fyrte over det det beste ho hadde lært både med bevergjel og anna, for det var nok mykje trollskap og fæl støy i den bygda. Men så var det ei natt ho låg med barnet framfor seg i senga, og mannen låg ved veggen. Rett som dei låg, så vakna han, og då fekk han sjå at det blei slikt eit raudt lysskin i stua som når ein set seg til å rake i glørne med eldraka. Ja, det var ein som raka i glørne også, for då mannen i stua såg dit, sat det ein gammal mann bortved omnen og raka i glørne, og han var så fæl at det ikkje var nokon måte på det, og eit langt skjegg hadde han.

Då det var blitt riktig lyst, begynte han å rekke og rekke med armane etter barnet, men han kunne ikkje komme frå krakken der han sat. Armane blei så lange at dei nådde midt ut i stua, men frå omnen kom han ikkje, og barnet kunne han ikkje nå. Slik sat han ei lang stund, og mannen blei ganske fælen der han låg, og han visste ikkje kva han skulle gjere. Så høyrde han det pusla bortved vindauget.

"Per, kom no då!" sa det.

"Å, hald truten din!" sa mannen, som sat ved omnen, "det er jo tomla [7] for ungen, eg kan ikkje få han."

"Så kan du komme att då, veit eg!" sa det utanfor. Det var kjerringa som stod der og skulle ta imot han.

Nei, sjå på denne lekre vesleguten her!" sa signekjerringa smiskande og tok barnet rett som det vakna. Det stritta imot kjærteikna til den framande kona og drog på geipen til dei klisne, vamle mina hennar. "Han er så kvitlett og klar som ein engel. Han er litt blaut i ledda sine – det er han – men når dei seier han er ein byting, så lyg dei på han, ja, det gjer dei det, ja! Nei, mor, det er svekk", sa ho med ein overtydande tone og snudde seg til mora. "Det er svekk!"

"Hysj, hysj! Eg synest det bankar i veggen. Å, Gud trøyste meg, er han Truls kommen att!" sa kjerringa på Rognehaugen, forskrekka over å bli overraska av mannen i kaffislabberas med signekjerringa. Ho sprang bort, opna døra og såg ut. Men det var ingen annan enn ein brokete katt som sat på trappa og pussa dei våte labbane sine etter ei vårjakt i orekrattet. Truls var det ikkje, men utanfor i solveggen sat ein grønspett og hogg og banka for å vekke dei døsige insekta av vinterdvalen. Kvart augeblink dreidde han på hovudet som om han såg etter nokon, men det var ikkje anna enn ein aprilskur han venta.

"Er det nokon der?" spurde signekjerringa. "No ja så", heldt ho fram, då svaret var nei "så la døra stå, så får vi litt godt av sola, og så ser vi mannen når han kjem, for han er vel på denne sida."

"Han fór med skikjelken etter eit lauvlass til geitene", svarte husmannskona. "Men eg er så redd han skal komme på oss. Sist fekk han vite du hadde vore her, og han var så gal at det ikkje var måte på det, og så sa han at eg skulle få nokre skillingar å gå til doktoren med. Han ville ikkje vite av slikt jåleri og overnaturleg kurering, for han er så vel lært. Han trur ikkje på slikt sidan han gjekk omkring i bygda med han Johannes skolemeister."

"Til dokteren? Tvi!" sa signekjerringa og spytta. "Å komme til den biksen med armoda – Kjem ein ikkje med gull og dyre gåver", heldt ho fram knotande, "så høgg og bit han som det var bikkjer og ikkje folk. Korleis var det då Gjertrud Kostebakken låg med dauden i halsen og hadde fødselssmerter på det tredje døgnet, meiner du? Han ville ikkje ut til ei fantekjerring, for han var i julegjestebod hos skrivarane, og reiste ikkje før dei truga han både med bisp og amtmann. Han kunne gjerne ha latt det bli også, for då han kom på tråkka, var kjerringa daud. Nei, gå til doktoren for eit barn som har svekk, det skulle ingen. Ja, du må gjerne gå for meg", sa ho spotsk. "Men kan han hjelpe meir enn som så – så la meg aldri skaffe nokon helsa si her i livet. Dei kan ikkje med svekk, for det står ikkje om det i bøkene. Dei veit ikkje hjelperåd for den sjuka, og det skjøner dei sjølve også. Derfor gir dei verken pulver eller vonde drikkar og slikt for det. Nei, det er ikkje anna råd enn å støype, men dei kan ikkje med det."

"Sett så på støypeskeia, mor", tok ho til i ein annan dur, "for det lir til høgdags. Har vi støypt to gongar, så får vi støype den tredje også, elles kunne det bli gale på ferde. Barnet har svekk, men det er ni slags svekk i verda. Ja, ja, det har eg sagt deg, og du såg jo det at han hadde vore ute både for trollsvekk og vassvekk. For den første torsdagen så blei det ein mann med to store horn og ei lang rumpe. Det var trollsvekk. Sist blei det ei havfrue. Ja, du såg ho jo som ho var skildra. Det var vassvekken. Men no er det torsdag att, og no spørs detkva det blir når vi støyper. Det er den tredje gongen det kjem an på, må vite. Der har du barnet", sa ho, og rekte det til kona. "La meg no få i meg denne kaffidropen, så skal eg til."

Då kaffien var drukken, og den klinkande bollen sett vekk med "takk og ære", gjekk ho tankefull bort til peisen og tok fram eit snushorn.

"Sidan sist torsdag", sa ho, "har eg vore i sju kyrkjesokn og skrapa vindaugsbly av kyrkjevindauga ved nattetid, for det blei forbi med kyrkjeblyet den gongen. Det kan leite på [8] både sjel og kropp", mumla ho for seg mens ho rista noko av blyet frå snushornet ut i støypeskeia – det blyet ho sa ho hadde samla inn med så mykje møde.

"Du har vel henta vatn som rann nordetter [9] midt på natta?" spurde ho vidare.

"Ja, eg var ved kvernbekken i går natt. Det er det einaste vatnet som renn nordetter på lang lei", svarte husmannskona og tok fram eit godt tillukka spann, og helte vatnet frå det over i ein ølbolle. Over bollen blei det lagt ein byggbrødleiv som det var bora hòl i med ei stoppenål. Då blyet var smelta, gjekk Gubjør bort i døra, såg opp på sola, tok så støypeskeia og helte det smelta blyet gjennom hòlet sakte ned i vatnet mens ho mumla over det ord som syntest å lyde slik:

"Eg maner for svik og eg maner for svekk
Eg maner det bort, eg maner det vekk
Eg maner det ut, eg maner det inn
Eg maner i vêr, eg maner i vind
Eg maner i sør, og eg maner i aust
Eg maner i nord, og eg maner i vest
Eg maner i jord, og eg maner i vatn
Eg maner i berg, og eg maner i sand
Eg maner det ned i ei orerot
Eg maner det inn i ein folefot
Eg maner det inn i helvetes brann
Eg maner i vatn som renn nordetter
Der skal det ete, og der skal det tære
Til mein for barnet skal det ikkje vere."

Som venteleg kunne vere, saud og spruta det glødande blyet då det kom i vatnet.

"Høyr på trollskapen du, no må han ut", sa signekjerringa til den andre, som stod og lytta både redd og andektig og såg på med barnet på armane sine. Då brødleiven blei tatt bort, viste det seg i vatnet eit par figurar som det smelta blyet hadde danna. Signekjerringa såg lenge og grunnande på dei med hovudet på skakke. Så nikka ho og sa:

"Liksvekk, liksvekk! – først trollsvekk, så vassvekk, så liksvekk. Ein av dei kunne vore nok!" la ho til, og rista på hovudet. "Ja, no ser eg korleis det er gått til", fortsette ho høgt og vende seg til kona i huset: "Først har du reist gjennom ein skog og forbi eit berg mens trolla var lause. Der sa du Jesu namn [10]. Så kom du over eit vatn. Der sa du også Jesu namn over barnet. Men då du kom forbi kyrkjegarden, var det før hanegal. Så gløymde du det, og der fekk barnet liksvekk."

"Korleis kan du vite det?" brast det ut av husmannskona. "Det er sant, kvart ord du seier. Då vi reiste heim frå setra, kom vi så seint ut, for nokre sauar var komne bort for oss, og mørket kom alt på då vi var i heimseterlia. Og ein gong syntest eg eg såg eit lysskin borti skogen, og eg høyrde liksom ein port gjekk opp i Vestnabben – der seier dei no der skal vere bergfolk – "Jesu namn, då", sa eg i det same over barnet. Den tida vi sette over elva, høyrde eg eit skrik så fælt at – "Jesu namn då", sa eg over barnet – men dei andre sa det berre var lommen som skreik mot vondt vêr."

"Ja, det var nok det, om det berre var lommen", sa signekjerringa. "Når han dårar eit spedbarn, så får det svekk."

"Det har eg også høyrt. Men eg trudde no det var det som verre var, den gongen", heldt den andre fram. "Då vi kom forbi kyrkjegarden, var det over midnatt. Der slo stuten seg reint galen for oss, og bølingen til folka på garden var ikkje likare. Det blei sånt styr med krøttera der at eg ikkje sansa å signe barnet."

"Der har ungen fått det, mor, for det er liksvekk frå kyrkjegarden. Sjå sjølv i bollen her: der står ei likkiste, og der står eit kyrkjetårn, og i kista ligg det eit lik og sprikjer i fingrane", sa signekjerringa med ettertrykk, idet ho tolka dei mystiske figurane det smelta blyet hadde danna.

"Hm, hm, hm, det er ei råd!" mumla ho igjen, men høgt nok til at den andre kunne høyre det.

"Kva er det for ei råd?" spurde kona, både glad og nysgjerrig.

"Der er ei råd – det leiter på, men det får til", sa signekjerringa. "Eg skal sette saman eit sveipebarn, og det skal eg grave ned på kyrkjegarden, så trur dei daude dei har fått barnet til seg, og Gud hjelpe meg om dei skjøner anna! Men det spørs etter arvesølv. Har du arvesølv?"

"Ja, eg har eit par gamle sølvmarker eg fekk i faddergåve. Eg har ikkje fått meg til å røre dei før, men når det gjeld liv så -" sa kona, og gav seg straks til å leite i den vesle gøymestaden inni ei gammal kiste.

"Ja, ja, den eine skal eg legge i berg, den andre i vatn, og den tredje skal eg grave ned i vigd jord der svekken blei fått. Tre må eg ha", sa kjerringa, "og så nokre filler til å lage ein reivunge av."

Ho fekk det ho ville ha. Ei dokke var snart sydd saman i form av eit sveipebarn. No reiste signekjerringa seg, tok dokka og staven og sa:

"No går eg på kyrkjegarden og grev ho ned. Tredje torsdagen frå i dag kjem eg att – så får vi sjå. Blir det liv, så kan du sjå deg i augelinsa til barnet, men skal det døy før lauvet fell, så ser du berre svart, og ikkje anna enn svart. Så går eg nordetter til Joramo. Der har eg ikkje vore på lenge. Men dei har sendt bod etter meg for ein unge som har berre trollsvekk: Då er det inga sak: eg skal føre han mot solas gang under ein grastorvstrimmel, så blir han til folk."

"Ja så, ja så då!" sa husmannskona beundrande. "Joramo? Det er jo i Lesja? Kross så langt borte då!"

"Ja, det er langt dit, men der er eg fødd og boren", svarte signekjerringa. "Eg har vanka vidt, men sanka litt, sidan eg var der. Den tida var det betre tider for Gubjør", sa ho med ein sukk og sette seg ned på benken.

Det leiaste trollet, han Tjøstul

"På Joramo i Lesja var vel ein byting", sa signekjerringa vidare, idet ei segn frå fortida dukka fram for minnet, då ho såg tilbake mot barndommen sin. "Oldemor til moster mi, ho var på Joramo i Lesja, og ho hadde ein byting. Eg såg han aldri, for ho var daud og borte lenge før eg kom til. Men mora mi fortalde ofte om han. Han såg ut som ein gammal vêrbarka kall i ansiktet. I auga var han så raud som ein mort, og han glodde i mørket som ei kattugle. Han hadde eit hovud så langt som eit hestehovud og så tjukt som eit kålhovud, men beina var som ein sauelegg, og på kroppen var han som fjorgammalt spekekjøt. Aldri gjorde han anna enn ule og tute og skrike, og fekk han noko i hendene, så kasta han det like i synet på mor si. Støtt var han svolten som ei bygdebikkje. Alt han såg, ville han ete, og han åt dei mest ut av huset.

Jo eldre han blei, dess argare blei han, og det var ikkje nokon måte med skrik og skrål. Men aldri fekk dei han til å snakke eit einaste ord, enda han var gammal nok til det. Han var det leiaste trollet nokon hadde høyrt om, og dei hadde slikt styr med han både natt og dag at ingen kan seie det. Dei søkte hjelperåd både her og der også, og kjerringa blei rådd både til det eine og til det andre. Men ho syntest ikkje ho hadde hjarte til å slå og denge han heller før ho var heilt viss på det var ein byting.

Men så var det ein som lærde ho at ho skulle seie at kongen skulle komme, og så skulle ho gjere opp ein stor varme på skorsteinen og slå sundt eit egg. Skalet skulle ho sette over varmen, og målstonga skulle ho sette ned gjennom pipa. Ja, ho gjorde dette. Då bytingen fekk sjå det, reiste han seg opp i vogga og glodde på det. Kjerringa gjekk ut og kika inn gjennom nøkkelhòlet. Då kraup han ut av vogga på hendene, men beina blei liggande oppi ho, og han strekte seg ut, og han blei så lang, ja så lang at han nådde tvers over stuegolvet og kom heilt opp i skorsteinen.

"Nei", sa han, "No er eg så gammal som sju vedfall på Lesjaskogen, men aldri har eg sett så stor ei tvore i så lita ei gryte på Joramo."

Då kjerringa såg dette, og høyrde det han sa, så hadde ho nok. Då visste ho det var ein byting. Og då ho kom inn att, kraup han saman bort i vogga som ein orm.

Så tok ho til å bli lei mot han, og om torsdagskvelden tok ho han ut og dengde han dyktig på søppeldungen, og då knistra og let det rundt ho. Andre torsdagskvelden gjekk det like eins, men då ho syntest han hadde fått nok, så høyrde ho det sa liksom ved sida av ho, og det kunne ho skjøne var hennar eige barn: "Kvar gong du slår han Tjøstul Gautstigen, så slår dei meg i berget."

Men den tredje torsdagskvelden slo og piska ho bytingen att. Då kom det ei kjerring flygande med ein unge, som ho var brent. "Kom att med han Tjøstul – der har du att kvelpen din!" sa ho og kasta til ho barnet.

Kjerringa rekte fram handa og skulle ta mot det, og ho fekk fatt i det eine beinet; det beheldt ho i handa. Men resten såg ho aldri, så hardt hadde bergkjerringa kasta."

Mens Gudbjør fortalde dette, sat kona i huset så uroleg og skvetten at Gubjør til slutt måtte legge merke til det, enda ho nok var svært opptatt av si eiga framstilling.

"Kva er det på ferde?" spurde ho. "Å, det er mannen som kjem", sa ho og titta ut av døra, og høgtidsam la ho til: "Eg kan ikkje lenger vere ved benken din. Men ver ikkje redd, mor, eg skal gå nedmed kyrkjegarden, så ser han meg ikkje."

Ord

1. sperrestove: stove utan loft, med sperretak. Sperrene (skråbjelkane) frå øvste takbjelke under mønet og til langveggane i huset er dermed synlege. (Ei sperre er ein planke som står på høgkant slik).
2. støyping: tryllemiddel mot svekk (svekk: engelsk sjuke, rakitt), som folk trudde blei påførd ved trolldom.
3. svekk: rakitt.
4. byting (her:) underjordisk barn; ikkje "ting frå byen", by-ting. Jamføringar
5. frenologi er lære om at sjelseigenskapar og personlegdomstrekk kan utleiast av forma på hovudskallen. Studiefeltet blei utvikla frå rundt 1800 og blei rekna som vitskap før, men ikkje no lenger. No er læra at skalleform ikkje kan føreseie åtferd påliteleg. Frenologisk tenking har likevel påverka utviklinga av psykologien, og nærliggande kraniometri granskar skalleform, storleik, vekt, form og ansiktstrekk for å føreseie personligdomstrekk.
6. bevergjel: stoff frå bevertestiklar, brukt som medisin i tørka form – universalmiddel mot all slags trollskap.
7. tomle: gjort krossteikn for.
8. leite på: røyne på, ta på.
9. vatn som renn nordetter skulle etter folketrua ha særleg kraft.
10. "i Jesu namn": "Jesus" er danna av det greske namnet Iesoús som igjen er danna av det vanlege hebraiske namnet Jeshúa, som tyder "Gud frelser". Jesús er eit vanleg mannsnamn i Mexico og Spania. I Spania er Jesús også eit nokså vanleg som kvinnenamn: Over 150 000 kvinner i Spania har såleis Jesús som eit av fornamna sine (Wikipedia, s.v. "Jesus (navn)").