"Kven er det som spinn på den rokken?" spurde guten.

"Å, det skulle no vere dotter vår det", sa kjerringa i stua.

"Det var ovleg til linlag", sa guten. "Ho bruker vel meir enn eitt døgn til å spinne av det?" sa han.

"Var det likt, det", sa kjerringa, "ho gjer det godt på eitt, og kanskje på mindre enn det."

Det var meir enn han hadde høyrt og spurt at nokon kunne spinne på så kort tid, meinte guten.

Men som dei skulle berre fram maten, gjekk dei ut alle saman, og han blei att i stua aleine. Så fekk han sjå det låg ein stor gammal nøkkel i vindaugskarmen. Den tok han og stakk inn i rokkehovudet og vikla han godt inn i linet. Så åt dei og drakk og var vel forlikte, og då han syntest han hadde vore der lenge nok, sa han takk for seg og gjekk sin veg. Dei bad han komme att snart, og det lovde han også. Men han sa ikkje korfor han hadde gjesta dei, enda han syntest nokså godt om jenta.

Langt om lenge kom han til gards att. Då tok dei enda betre imot han enn første gongen. Men som dei hadde komme i prat, sa kjerringa:

"Nei, sist du var her du, så hende det noko forunderleg rart; stabbursnøkkelen vår blei så reint borte at vi aldri har kunna finne han att sidan."

Guten gjekk berre bort til rokken, som stod der i kroken med linlaget like så stort som sist, og tok oppunder i rokkehovudet.

"Der er nøkkelen", sa han. "Vinninga er nok ikkje stor på spinninga når spinnedagen varer frå Mikkelsmess [3] og til påske."

Så sa han takk for seg, og bar ikkje fram målemnet [4] sin den gongen heller.

Ord

1. skjenk: (her:) alkoholhaldig velkomstdrikk som blir boden fram.
2. rokk: reiskap til å spinne og vinde opp garn på. [Meir om rokken]
3. Mikkelsmess og buferdsdag: Mikkelsmess er festdag for erkeengelen Mikael (Mikkel), 29. september. Dagen blei avskaffa som heilagdag i Danmark-Noreg då talet på festdagane blei kutta inn i 1770. Dagen blei likevel feira i lang tid etter, for katolske skikkar sat lenge i, og datoen markerte ein frist for å hauste inn grøde (haustonna) og å hente buskapen heim frå setra (buferdsdag). I før-middelalderen var dagen jamstilt med jul, påske og midtsommar, så det var festdagar til kvar årstid.
4. målemne: ærend, sak som ein skal snakke om eller avgjere.

Guten som ville fri til dotter til mor i Kroken

Det var ein gong ei kone som hadde ein son, og han var så lat og likeglad at han aldri ville ta seg til noko som var nyttig. Men synge og danse hadde han hug til, og det gjorde han så lang dagen var, og det varte nok ei stund utpå natta også.

Jo lenger det lei, jo knappare blei det for kona. Guten voks, og mat ville han ha så det forslo. Det gjekk meir og meir til klede etter kvart som han voks, og kleda heldt ikkje lenge, skal eg tru, for han dansa og sprang både i skog og mark.

Til sist syntest kona det blei for ille. Så sa ho til guten ein dag at no fekk han ta til å gå på arbeid og ta seg til noko som det var gagn i, elles blei det sveltihel [1] for dei begge to. Men det hadde ikkje guten stor hug på. Han sa at han heller ville fri til dotter til mor i Kroken, for fekk han ho, kunne han leve godt og vel alle sine dagar, synge og danse og aldri bry seg med arbeid.

Då mora høyrde det, tenkte ho det kanskje ikkje var så reint uhøveleg enda, han kunne då freiste seg, og så stelte ho på guten så godt ho kunne, så han skulle sjå litt skikkeleg ut når han kom til mor i Kroken, og så la han i veg.

Då han kom ut, skein sola så varmt og vakkert, men om natta hadde det regna så det var blautt, og alle myrhola stod fulle med vatn. Guten tok den kortaste vegen til mor i Kroken, han song og han sprang så som han støtt brukte gjere. Men rett som han hoppa og sprang, kom han til ei myr, og over myra låg ei klopp [2]. Frå kloppa skulle han gjere eit sprang over eit myrhòl bort på ei tue så han ikkje skulle søle til skorne sine. "Plump!" sa det i det same han sette foten på tua. Og så bar det nedgjennom, og stansa ikkje før han var i eit fælt, stygt, mørkt hòl. I førstninga kunne han ikkje sjå noko, men då han hadde vore der ei stund, skimta han ei rotte som gjekk og svinsa og svansa med eit nøkkelknippe i rova.

"Er du der, guten min?" sa rotta. "Takk skal du ha for at du kjem og ser til meg. Eg har venta lenge på deg. Du kjem vel for å fri til meg, og du har det vel heitt, kan eg vite, men du får ha tol ei stund til, for eg skal ha stor medgift, og eg er ikkje ferdig til bryllaupet enno. Men eg skal gjere mitt beste så det kan bli snart."

Då ho hadde sagt det, drog ho fram nokre eggeskal med allslags småmat, slikt som rottene bruker ete, og sette fram for han og sa: "Du får sette deg inntil og få deg litt å leve av. Du kan vere både trøytt og svolten."

Men guten syntest ikkje han hadde lyst på slik mat. "Berre eg var vel herifrå og oppe att", tenkte han, men han sa ingenting.

"No vil du vel gjerne heim att, kan eg tenke", sa rotta. "Du lengtar vel etter bryllaupet, veit eg, og eg skal skunde meg så mykje eg kan. Du får ta med deg denne lintråden, og når du kjem opp, skal du ikkje sjå deg om, men gå like heim. Og på vegen skal du ikkje seie anna enn "stutt framme og lang bak." Og så gav ho han ein lintråd i handa.

"Takk og pris", sa guten då han var kommen opp. "Dit skal eg vel aldri komme att."

Men tråden hadde han i handa, og han sprang og han song som han brukte gjere. Men enda han ikkje tenkte meir på rottehòlet, hadde han komme på den tralten [3] at han song:

"Stutt framme og lang bak!
Stutt framme og lang bak."

Då han kom heim i svala [4] att, snudde han seg, og bak ham låg det mange, mange hundre alen av det kvitaste lerretsveven, så fin at ikkje den flinkaste vevarjenta kunne veve linen finare.

"Mor, mor, kom ut, kom ut!" ropte han.

Kona kom settande og spurde kva som var på ferde. Då ho såg veven, som strekte seg så langt bort som ho kunne sjå og enda eit stykke, ville ho ikkje tru seg sjølv før guten fortalde korleis det hadde gått til. Men då ho hadde høyrt det, og kjende veven mellom fingrane sine, blei ho så glad at ho tok til å synge og danse, ho også.

Så tok ho veven og klipte han opp og sydde skjorter av han både til sonen og til seg sjølv. Resten gjekk ho til byen med og selde og fekk pengar for. No levde dei både godt og vel på dette ei stund. Men då det var slutt, hadde ikkje kona meir mat i huset, og så sa ho til sonen at no fekk han ta til å gå på arbeid og ta seg til noko som det var gagn i, elles blei det ikkje anna ein sveltihel med dei begge to.

Men guten hadde meir hug til å gå til mor i Kroken og fri til dotter hennar. Ja, kona syntest det kunne kanskje vere nokså bra, for han var no velkledd, og ikkje såg han så ille ut heller. Så flidde ho han og stelte han det beste ho kunne, og han drog fram dei nye skorne sine og pussa dei så blanke at han kunne spegle seg i dei, og då han hadde gjort det, så gjekk han. Det var akkurat som sist: Då han kom ut, skein sola så varmt og vakkert, men det hadde regna om natta, så det var blautt og sølete, og alle myrhola stod fulle av vatn. Guten tok beinaste vegen til mor i Kroken, og han song og han sprang, som han støtt brukte gjere. Han gjekk ein annan veg enn siste gongen. Men rett som han hoppa og sprang, kom han ut på kloppa over myra att. Frå kloppa skulle han hoppe over eit myrhòl bort på ei tue så han ikkje skulle søle til skorne sine. "Plump!" sa det, og nedgjennom bar det med han. Det stansa ikkje før han var i eit fælt, stygt, mørkt hòl. I førstninga kunne han ingenting sjå, men då han hadde vore der ei stund, skimta han rotta med nøkkelknippe i rova. Ho gjekk der og svinsa og svansa.

"Er du der, guten min?" sa rotta. "Velkommen igjen. Det var snilt av deg at du ville sjå til meg så snart. Du er vel utolmodig, men du får vere tolmodig enno ei stund, for det manglar litt i medgifta mi enno. Men når du kjem att neste gongen, skal alt vere i stand ."

Då ho hadde sagt det, sette ho fram mang slags småmat i eggeskal, slik som rottene brukar ete og liker godt, men guten syntest det såg ut som eten mat, og han hadde ingen mathug, sa han. "Berre eg var vel herifrå og oppe att", tenkte han, men han sa ingenting.

Om ei stund sa rotta: "No vil du vel gjerne opp att, kan eg tenke. Eg skal skunde meg med bryllaupet så fort eg kan. Men no får du ta med deg denne ulltråden, og når du kjem opp, skal du ikkje sjå deg om, men gå like heim, og på vegen skal du ikkje seie anna enn "stutt framme og lang bak." Og så gav ho han ein ulltråd i handa.

"Takk og pris at eg slapp ut", sa guten ved seg sjølv. "Dit skal eg visst aldri komme att", og så song han og sprang han som han brukte gjere. Rottehòlet tenkte han ikkje meir på, men han var kommen på den tralten at han song:

"Stutt framme og lang bak!
Stutt framme og lang bak."

Det heldt han på med heile vegen.

Då han stod på tråkka heime, kom han til å sjå seg baketter, og der låg det ein kvart kilometer av det finaste kledesveven, så fin at ein byfant [5] ikkje kunne ha finare klede til kjole [6].

"Mor, mor, kom ut, kom ut!" ropte han.

Kona slo hendene i hop og var nesten dåneferdig [7] av glede då ho såg alt det fine kledet, og så måtte han fortelje ho korleis han hadde fått det, og korleis det hadde gått frå først til sist.

Det blei svare [8] til velstand då, kan du vite. Guten fekk nye, fine klede, og kona gjekk til byen og selde veven litt etter kvart og fekk mange pengar for han. Så ho pynta opp stua, og sjølv blei ho så staseleg på sine gamle dagar så ho gjerne kunne vore frue. Dei levde både godt og vel; men til slutt blei det ende på dei pengane også, og så var det ein dag at kona ikkje hadde meir mat i huset. Då sa ho til sonen sin at no fekk han gå på arbeid og ta seg til noko skikkeleg, elles blei det nok sveltihel på dei begge to.

Men guten meinte det var betre å gå til mor i Kroken og fri til dotter hennar. Denne gongen syntest kona det same, og sa ikkje guten imot i det; for no hadde han nye, fine klede, og han såg så godt ut at ho syntest det var reint uråd at så gild ein gut kunne få nei. Så pynta ho og flidde han det beste ho kunne, og sjølv tok han fram dei nye skorne sine, og gnei dei så blanke at han kunne spegle seg i dei, og då han hadde gjort det, la han av garde.

Denne gongen tok han ikkje beinaste vegen; han gjorde ein stor krok, for ned til rotta ville han ikkje meir, han var så lei av den svinsinga og svansinga og bryllaupssnakket. Vêret og føret det var akkurat som begge dei andre gongane. Sola skein så det blinka i søla og myrpyttane, og guten song og sprang som han brukte gjere. Men rett som han hoppa og sprang, visste han ikkje ordet av det før han var ute på den same kloppa over myra att. Så skulle han hoppe over eit myrhòl og bort på ei tue så han ikkje skulle søle til dei blanke skorne sine. "Plump!" sa det, og så bar det nedgjennom med han, og stansa ikkje før han var nede i det same fæle, mørke, stygge hòlet att. I førstninga var han glad, for han kunne ingenting sjå. Men då han hadde vore der ei stund, skimta han rotta han med nøkkelknippet i enden på rova.

"God dag, guten min", sa rotta. "Velkommen igjen skal du vere. Eg ser du kan ikkje vere lenge utan meg, og det skal du ha takk for. Men no er allting ferdig til bryllaups også, og vi skal reise til kyrkja på timen."

Guten sa ingenting.

Så peip rotta, og det yrte fram med smårotter og mus av alle krokane, og seks store rotter kom dragande med ei stor steikepanne; to mus sette seg bak til tenarar, og to sette seg føre og styrte. Somme sette seg oppi, og rotta med nøkkelknippet midt iblant dei.

Så sa ho til guten: "Vegen er litt trong her. Du får gå ved sida av vogna du, guten min, til vegen blir breiare, så skal du få lov å sitte oppi hos meg."

Guten tenkte: "Gi eg berre var vel oppe, så skulle eg renne frå heile herket", tenkte han, men han sa ingenting, og følgde med så godt han kunne. Imellom måtte han krype, og imellom måtte han gå og bukke ryggen vel, for vegen var trong iblant; men då vegen blei betre, gjekk guten i førevegen og såg seg om kor han best skulle lure seg frå dei og ta spranget.

Rett som han gjekk, så høyrde han ei klar, vakker stemme bak seg, som sa: "No er vegen god; kom og stig opp i vogna, vennen min!"

Guten bråsnudde, og der stod den staselegaste vogna nokon kunne sjå, med seks kvite hestar føre, og i vogna sat ei jomfru så lys og herleg som sola, og omkring ho sat dei andre, som var så vakre og blide som stjerner. Det var ei kongsdotter og leikesøstrene hennar, som alle saman hadde vore forgjort. Men no var dei frelste ved det han var kommen der ned og ikkje hadde sagt dei imot.

"Kom no", sa kongsdottera. Ja, så steig guten opp i vogna og køyrde med til kyrkja.

Då dei reiste frå kyrkja att, sa kongsdottera: "No vil vi reise til meg først, så skal vi sende bod etter mor di."

Guten sa ingenting no heller, men han syntest det var betre å ta heim til mora enn ned i det stygge rottehòlet. Men rett som det var, kom dei til eit gildt slott. Der tok dei inn, og der skulle dei vere. Og så blei det sendt ei gild vogn med seks hestar framfor etter mor til guten, og då vogna kom att, la dei til å ture [9] bryllaup. Det varte i fjorten dagar, og kanskje dei turar enno. Skundar vi oss, kjem vi kanskje tidsnok til å skåle med brudgommen vi også, og danse med bruda.

Ord

1. sveltihel: sveltedaud eller levemåte på grensa til sveltedaud (eller begge deler i omvendt rekkefølge . . .).
2. klopp: lita gangbru av stokkar (eller stein) over bekk, elv eller våtlende.
3. tralt: tilvand verksemd (og meir).
4. sval (før:) gang.
5. byfant: (nedsettande eller skjemtande:) bymann.
6. kjole: Det starta med vide kjortlar i oldtida, og mange plagg fekk form ut frå dei sidan. Kjortlar og kaftaner er kjolar, og enno bruk. Prestekjolen er ein kjortel, og kjolar for kvinner kjem frå kjortlar. Det er heller ikkje så lenge sidan menn flest gjekk i kjole i Vesten, og somme gjer det enno. Rundt 1800 fekk ein snippkjolar, livkjolar, av dei, "kjole og kvitt". Den skotske kilten er derimot eit skjørt for menn. Militære uniformsfrakkar blei gjerne kalla våpenkjolar på 1700- og 1800-talet. Andre også brukte vide kjolefrakkar ytterst, som til dømes matrosar. Dei gjekk i matroskjole. Måleri av adel og andre frå nokre få hundre år sidan viser mykje kjolepranging og parykkbruk. Smisk kan ha vore ein maktfull faktor i prangar- og parykkmiljø. [Wikipedia, s.v. "Kjole og skjørt"; "Kaftan"]
7. dåneferdig: Klar til å svime av; klar til å dåne.
8. svare: overlag stor.
9. ture: feire.