Då guten hadde fått purka, skulle han av stad og selje ho så han kunne få noko å starte å handle med. Han baud ho fram både til likt og ulikt, men det var ingen som ville kjøpe purke den tida. Til slutt kom han til ein rik kakse [1]. Mykje vil ha meir, og denne kaksen var av det slaget som aldri kunne få nok.

"Skal du kjøpe purke i dag?" sa guten. "Både stor purke, god purke, og rett feit purke også", sa han.

Kva skulle han ha for ho? sa kaksen.

Ho var minst verd ti dalar om det var mellom brør, sa guten. Men det var slike knappe tider og så vondt for pengar, så han fekk selje ho for fire dalar, og det var så godt som givandes.

Nei, det ville kaksen ikkje. Han ville ikkje gi éin dalar ein gong; han hadde fleire purker enn han brydde seg om å ha, det var ikkje vondt for det slaget. Men sidan guten så gjerne ville selje, kunne han nok tene guten med å kjøpe. Men det meste han ville gi for heile purka, var fire skilling [2]. Ville guten ha det, kunne han sette ho inn i grisehuset til dei andre, sa han.

Guten syntest det var harmeleg at han ikkje skulle få meir for purka, men han tykte at noko var betre enn ingenting, og så tok han dei fire skillingane og sette inn purka, så hadde han då pengar mellom hendene.

Men då han kom på vegen att, drog det etter med han at han var snytt på purka, og at han ikkje kom langt med fire skilling. Dess lenger han gjekk og grunda på dette, dess harmare blei han, og så tenkte han med seg sjølv: "Kunne eg gjere han eit dyktig spikk [3] att, fekk det vere det same både med purka og med skillingane."

Så gjekk han bort og fekk seg eit par sterke reimer og ein tjorpeis [4], og tok på seg ein stor kjole [5] og sette på seg eit bukkeskjegg, og gjekk så tilbake til bonden og sa han kom frå utlanda. Der hadde han lært å vere tømmermeister – han visste at mannen skulle bygge, må vite.

Ja, mannen ville gjerne ta han til meister for bygginga si, sa han, for der i bygda hadde dei ikkje anna enn simple, heimelærde tømmermenn. Då dei var borte og såg på tømmeret, var det den gjævaste malmfurua [6] nokon kunne ønske seg i ein husvegg- Guten sa også det var gildt tømmer. Men utanlands hadde dei no fått ein ny skikk som var mykje betre enn den gamle; dei hogde ikkje langtømmerstokkar og la inn i veggen, men dei skar dei opp i småstubbar, og dei solbakte dei og festa dei saman att [7], og det blei både sterkare og vakrare enn ei gammaldags laftebygning [8]. "Det er no skikken alle stadar i utlandet", sa guten.

"Det fekk så vere då", meinte bonden, og så fekk han i hop alle dei tømmermennene og tømmerhoggarane som fanst i bygda, til å hogge opp tømmeret i småstubbar.

"Men så må det til nokre store tre, av dei største mastefuruene, til svillstokkar [9], og kanskje det ikkje finst så store tre i skogen din", sa guten.

"Ja, finst dei ikkje i skogen min, er det vel vondt om [10] slike tre", sa mannen, og så strauk dei til skogs [11] begge to.

Litt opp i marka kom dei til eit stort tre. "Skal tru om det er stort nok?" sa mannen.

"Nei, det er ikkje stort nok; har du ikkje større tre, kjem vi ingen veg med bygginga, etter den nye måten då", sa guten.

"Ja, eg har dei nok større, skal du sjå", sa mannen; "men så må vi lenger bort."

Så gjekk dei langt innover åsen, og så kom dei til eit digert tre, eit av dei største mastetrea i skogen.

"Meiner du dette er stort nok?" sa mannen.

"Eg trur det mest", sa guten; "vi skal femne [12] det, så får vi sjå. Gå du på den andre sida av furua, så står eg her; er vi då ikkje gode for å nå saman med hendene, så er ho stor nok. Men tøy deg vel, seier eg", sa guten og fekk fram tommelen sin.

Mannen gjorde som guten sa.

"Ja vi rekk nok saman", sa guten; "vent litt, så skal eg tøye deg betre", sa han, og sette rennesnare om handledda på han og drog til og batt han vel fast til furuleggen med tjorpeisen og til å denge mannen så lenge han orka. "Her er guten du kjøpte purka av, å, her er guten du kjøpte purka av!" skreik han, og heldt ikkje opp før han syntest han hadde nok, og han sjølv hadde fått rett for purka. Så løyste han bonden og let han ligge.

Dåden mektige bonden ikkje kom heim, gjorde dei manngard etter han frå bygda og leita over heile marka, og endeleg fann dei han under mastefurua. Men då var han meir daud enn levande.

Då dei hadde fått han vel til gards, kom guten og hadde kledt seg ut som lege, og sa han kom frå utlanda og han visste råd for all slags uråd. Då mannen høyrde det, ville han ha han til å dokterere [13] seg, og guten meinte det skulle ikkje stå lenge på, men han måtte ha han ut i ei stove for seg sjølv, og der måtte han vere aleine med han. "Høyrer De han skrik", sa guten, "så skal de ikkje ense det; for dess meir han skrik, dess før blir han god att."

"Først skal eg årelate [14] deg", sa han; og så la han mannen på brystet på langbenken og batt han vel fast med reima; så kom tjorpeisen fram, og til å denge han att, alt han orka. Mannen hoia og skreik, for ryggen var sår og det svei i berre kjøtet, og guten dengde så det ikkje var måte på det. "Her er guten du kjøpte purka av, å, her er guten du kjøpte purka av!" sa han.

Mannen bar seg som det sat ein kniv i han; men det var ingen som brydde seg om det, for dess meir han skreik, dess før blei han god att, meinte dei. Då guten hadde gjort frå seg doktereringa, reiste han av garde det fortaste han kunne. Men dei reiste etter og fekk fatt på han igjen og sette han fast, og så blei han dømt til å hengast.

Bonden var så harm at han ville ikkje guten skulle hengast før han blei så god at han kunne gjere det sjølv.

Mens guten sat der og venta på at han skulle bli hengd, var ein av husmennene til mannen ute ei natt og stal frå han, og det såg guten. Du er ein god tjuvradd, tenkte han, og det skulle vel vere artig om eg skulle få gjort eit spikk med deg før dei heng meg, sa han ved seg sjølv.

Då det lei fram så mannen var så god han trudde han kunne orke å henge han, let han dei sette opp ein galge nede ved kvernvegen så han kunne få sjå kroppen henge over der kvar gong han gjekk til kverna.

Då dei var komne eit stykke på vegen, så sa guten:

"Du nektar meg vel ikkje å tale i einerom med husmannen ditt som er på kverna og mel? Eg har ein gong gjort han ein fantestrek, og den vil eg skrifte og bede han tilgi meg før eg døyr."

Ja, det skulle han få lov til.

"Gud bere deg", sa han til husmannen, "No kjem husbonden og vil henge deg opp fordi du stal i kålhagen hans."

Då husmannen høyrde det, blei han så ille ved at han ikkje visste råd til å berge seg, og spurde guten kva han skulle gjere.

"Kom og byt klede med meg og gøym deg bak døra, så veit han ikkje anna enn det er meg", sa guten, "og tar han nokon då, blir det meg", sa han.

Det tok tid før dei fekk byta og tatt på seg att, så bonden tok til å bli redd for at guten kanskje kunne ha rømt. Han sette av stad til kvernhusdøra.

"Kor er han?" sa han til guten som stod der så kvit som ein møllar.

"Han var her rett no, eg synest han gøymde seg bak døra", sa guten.

"Ja eg skal lære deg å gøyme deg bort, din skøyar", sa bonden, og tok husmannen i fullt sinne og strauk av stad til galgen med han og hengde han opp med det same, og visste ikkje anna enn det var guten han hengde.

Då det vel var gjort, ville han inn i kvernhuset og tale med husmannen sin, som var der og mol.

Guten hadde letta opp overkverna og heldt på å trivle under med hendene.

"Kom hit og kjenn kor underleg denne kvernsteinen er", sa guten.

Mannen gjekk borttil og kjende etter med den eine handa.

"Nei, du kjenner det ikkje utan du tar under og trivlar med begge hendene", sa guten.

Ja, han gjorde så, men med det same nappa guten lyftestonga unna og slapp overkverna på han så han sat fastklemt mellom steinane; og så fram med tjorpeisen og til å denge han det meste han orka att. "Å, her er guten du kjøpte purka av!" skreik han.

Då han hadde dengt han så mykje han ville og kunne, reiste han heim til mor si.

Etter ei tid tenkte han mannen hadde komme seg att. Så sa han til ho: "Ja, no kjem han vel snart, denne mannen eg selde purka til. No veit eg inga råd til å berge meg for han lenger; eg får grave opp eit hòl sør i jordet, og der får eg ligge om dagen, og så får du seie til han som eg seier føre deg", sa guten, og talte om kva ho skulle seie og gjere.

Guten grov opp eit hòl, som han hadde sagt, og tok med seg ein stor lang slaktarkniv og la seg nedi. Mor hans la over han bar og kvist og mose, så var han vel gøymt. Der låg han om dagen. Om ei stund kom mannen reisande og spurde etter guten.

"Ja, det blei mykje til kar av han, enda han ikkje fekk meir enn ei purke av meg", sa kjerringa; "han blei både dokter og tømmermeister, og så blei han hengd og stod opp att frå dei daude, og enda får eg aldri høyre anna enn ulikt [15] om han. Her om dagen kom han flygande heim, og då gjorde han meg den største glede eg har hatt av han, han la seg til å døy", sa kjerringa. "Eg brydde meg ikkje så mykje om han at eg ville koste prest og kristen jord på han; men eg grov han ned her sør i jordet og raka over han noko kvist og bar", sa ho.

"Ser du om han ikkje snytte meg og slapp likevel!" sa mannen. "Men sidan eg ikkje fekk hemna meg på han i levande live, så skal eg gjere han ei vanære på grava hans."

Han strauk sør i jordet og ville sette seg; men i det same stakk guten kniven i han like til skaftet og skreik:

"Her er guten du kjøpte purka av! Å, her er guten du kjøpte purka av!"

Mannen av stad med kniven i kroppen, og blei så redd og forskremd at han verken har vore høyrt eller spurt sidan.

Ord

1. kakse: storkar, storbonde.
2. spikk: pek, peik, prette, puss, skøyarstrek, narrestrek, kjeltringstrek, fantestrek, fantestykke.
3. skilling: pengestykke, peng. Fire skilling frå 1875 tilsvarte om lag kr. 6,60 i 2011. Ein dalar var verdt 120 skilling. Det står meir under "Sjeldne ord".
4. tjorpeis: svepe.
5. kjole (her:) sid, knelang ytterfrakk.
6. malmfuru: furu som inneheld mykje malm, al, kjerneved (som er hard).
7. limtre: vittig nok har det kome bjelkar, bogar, bord og så vidare av limte trebitar. Dei er nyvinningar. Guten var utan å vite det føre si tid. [Wikipedia, s.v. "Limtre"; "Engineered wood"]

8. laftebygning: laftehus, dvs. hus med lafta, liggande veggstokkar, den eine oppå den andre. Lafting er ein over tusen år gammal tradisjon i Noreg, men det finst 4000 år gamle funn andre stadar i verda. Lafting var ein mykje brukt byggeteknikk til slutten av 1800-talet. [Wikipedia, s.v. "Lafteverk"]
9. svillstokk, svill: vassrett bjelke, planke i underkant eller overkant av ein trevegg.
10. vere vondt om: skorte på, mangle, vante.
11. stryke til skogs: fare til skogs, dra til skogs.
12. femne (frå famn): ta ikring med armane; nå omkring; ta i famn.
13. dokterere (av dokter): (prøve å) lækje, kurere.
14. årelate: tappe ein del blod frå ei vene (samleåre) for å lækje sjukdommar – ein kan eventuelt la blodsugande igler suge ut blodet. Før i tida blei årelating halde for nesten ufeilbarleg mot eit vell sjukdomsformer og blei overlag misbrukt. Det var ikkje uvanleg å årelate til pasienten var nær ved å svime av, eller gjorde det. Den romerske legen Galenos (130-210) tilrådde to tappingar dagleg. Den første skulle ein stanse før pasienten svima av. I fall han overlevde, skulle den andre tappinga halde fram til pasienten svima av.

    Eit døme: Den amerikanske presidenten George Washington fekk sår hals. Det heiter at han i 1799, overvaka av 3 legar, blei årelatt og fekk avføringsmiddel i 48 fulle timar, og dernest døydde.

    Årelating gjekk det tilbake med etter kvart etter at ein tysk lege i 1849 påviste at det gjorde mykje meir skade enn gagn – dermed var det mest slutt med årelating før 1900. Men mot visse blodsjukdommar er årelating framleis i bruk, blant anna på universitetssjukehus her i landet.

15. ulikt (her): uhøveleg; usømmeleg, usannsynleg, urimeleg, sjukleg.
16. "høyrt eller spurt": høyrt om eller spurt om.

Den grøne riddaren

Det var ein gong ein konge som var enkemann, og han hadde ei einaste dotter. Men det er eit gammalt ord at enkemannssorg er som olbogestøyt, det gjer vondt, men går snart over. Og så gifta han seg med ei dronning som hadde to døtrer. Denne dronninga, ho var ikkje betre enn stemødrer bruker vere. Slem og trollete var ho støtt mot stedottera.

Langt om lenge, då kongsdøtrene var vaksne, blei det krig, og kongen skulle ut og slåst for land og rike. Dei tre døtrene skulle få lov å seie kva kongen skulle kjøpe og ha med heim til dei dersom han vann på fienden. Stedøtrene skulle no seie frå først, kva dei ville ønske seg. Jo, den første bad om ein gullrokk så stor at han kunne stå på ein åtteskilling av sølv, og den andre bad om eit gullepletre så stort at det kunne stå på ein åtteskilling av sølv. Det ville dei ha. Det var no verken for vinninga eller for spinninga til nokon av dei. Men den eigne dottera hans, ho ville ikkje bede om anna enn at han ville helse den grøne riddaren.

Kongen reiste ut i krigen, og korleis det gjekk så vann han, og korleis det bar til, så kjøpte han det han hadde lovt stedøtrene, men det den eigne dottera hans hadde bedt han om, gløymde han reint bort. Men så gjorde han gjestebod fordi han hadde vunne. Der fekk han sjå den grøne riddaren, og så hugsa han det og helste han frå rettedottera si. Riddaren takka han for helsinga, og gav han ei bok som såg ut som ei salmebok med låsbar perm. Boka skulle kongen ta med og gi ho. Men han måtte ikkje late ho opp sjølv, og ikkje måtte ho det heller før ho var aleine.

Då kongen var ferdig med krigen og gjesteboda, kom han heim att, og han var nesten ikkje kommen innanfor døra, før stedøtrene kringsette han etter det han hadde lovt å kjøpe til dei. Ja, han hadde det. Men den eigne dottera hans, ho heldt seg tilbake og spurde ikkje etter nokon ting, og kongen kom det ikkje i hug han heller, før ein gong han ville gå ut. Då tok han på seg den kjolen [1] han hadde hatt i gjestebodet, og med det same han greip ned i lommene etter lommetørklet, kjende han boka. Så gav han ho boka og sa han skulle helse, boka var frå den grøne riddaren, og dottera måtte ikkje lukke ho opp før ho var aleine, sa han.

Om kvelden då ho var for seg sjølv oppe på kammerset, opna ho boka. Med det same høyrde ho først ein slått som var så vakker at ho aldri hadde høyrt maken, og så kom den grøne riddaren. Han sa at boka var slik at når ho opna boka, kom han til ho, og det var det same kor ho var hen. Og når ho lukka boka att, var han borte med det same.

Ja, ho lukka ofte opp boka om kvelden når ho var aleine og i ro, og riddaren kom alltid til ho og var der vanlegvis. Men stemora hadde nasen sin i alt, og skjønte det var nokon inne hos stedottera, og ho var ikkje sein om å seie det til kongen. Han ville ikkje tru det; dei fekk då sjå etter først om det var så, før dei kom med slikt og tok på [2] ho for det. Ein kveld stod dei utanfor og lydde, og dei syntest tydeleg det talte innanfor. Då dei kom inn, var det ingen der.

"Kven var det du talte med?" spurde stemora både hardt og kvast. "Eg høyrde det tydeleg", sa ho.

"Vel, eg låg og las i ei bønnebok . . ." sa jenta.

"Vis meg boka", sa dronninga.

Ja, det var ikkje anna enn ei bønnebok, det, og det måtte ho saktens ha lov å lese i, sa kongen.

Men stemora trudde det same som før, og så bora ho eit hòl i veggen og lurte der. Ein kveld høyrde ho riddaren var der, reiv opp døra og fór som ein vind inn til stedottera. Men stedottera var ikkje sein om å lukke boka så han blei borte i ein fart. Men same kor kjapp ho hadde vore, så fekk stemora sett ein snert [3] av han så ho var viss om at nokon hadde vore der.

Så skulle kongen ut på ei lang reise. Imens fekk dronninga folk til å grave eit djupt hòl i jorda. Der mura dei opp eit hus, men i muren let ho muraren legge rottekrut [4] og anna streng gift, så det ikkje skulle komme inn så mykje som ei mus ein gong. Murmeisteren fekk god betaling, og lovde at han skulle reise frå landet, men det venta han med. Huset under jorda blei kongsdottera sett nedi med terna [5] si, og så mura andreigjen gangen så det berre var eit lite hòl oppi som dei kunne sende mat ned igjennom til ho. Her sat ho og sørgde, og tida fall lang og lenger enn lang. Så kjende ho at ho hadde med seg boka, og opna ho. Først høyrde ho den same vakre slåtten ho før hadde høyrt, og sidan ynkeleg jamring og læte, og rett som det var, kom den grøne riddaren. "Eg er nesten daud no", sa han, og så fortalde han at stemora hadde lagt gift i muren, og han visste ikkje om han kunne komme ut att med livet. Då ho så måtte lukke boka, så høyrde ho den same jamringa og låten att.

Men terna som var hos ho, hadde ein kjæraste, og han fekk ho sendt til murmeisteren og bedt han gjere hòlet så stort at dei kunne krype opp igjennom det, og kongsdottera skulle betale han så godt at han skulle ha nok alle levedagane sine. Ja, han gjorde det.

Dei slapp ut og reiste langt, langt bort i framande land, både ho og terna. Kor dei kom, så spurde dei etter den grøne riddaren. Langt om lenge kom dei til eit slott som var kledd med svart. Med det same dei skulle framom der, kom det eit flo-regn [6] på dei. Så gjekk kongsdottera inn under kyrkjesvala [7] og ville stå der til regnbya var over. Som dei stod slik, kom ein ung mann og ein gammal mann som også ville gå i ly for regnet. Kongsdottera drog seg då lenger inn i kroken så dei ikkje fekk sjå ho.

"Kva kjem det av at denne kongsgarden er kledd med svart?" sa den unge.

"Veit du ikkje det?" sa den gamle. "Kongssonen her er så sjuk at han er nær daud, han som dei kalla for den grøne riddaren." Og så fortalde han korleis det hadde gått til. Då den unge hadde høyrt korleis riddaren hadde fått det, spurde han om det ikkje var nokon som kunne gjere han god att.

"Nei det er ikkje meir enn ei råd", sa den gamle, "og det er dersom jomfrua som sat i huset under jorda, kjem og plukkar lækjeurter på marka, koker dei i søt mjølk og vaskar han tre gongar." Og så rekna han opp kva det var for urter som skulle til for at han skulle bli frisk. Dette høyrde ho, og ho høyrde vel etter også.

Då regnet var over, gjekk dei to, og ho bidde [8] ikkje lenge, ho heller. Då ho og terna kom heim der dei budde, måtte dei ut og hente alle slags urter på mark og i skog, både ho og terna, og dei plukka og sanka seint og tidleg av alle dei ho skulle ha å koke. Så kjøpte ho seg ein doktorhatt og ein doktorkjole, gjekk opp til kongen og baud seg til å gjere kongssonen god att.

Nei, det kunne ikkje nytte, sa kongen, det hadde vore så mange der og prøvt på det, men det var støtt blitt verre og ikkje betre. Ho gav seg ikkje, men lovde sikkert at sonen hans skulle bli god, og det både fort og vel. Ja, så skulle ho få lov å prøve då, og kom inn til den grøne riddaren og vaska han første gongen. Då ho kom att den andre dagen, var han så god at han kunne sitte i senga. Den neste dagen var han kar til å gå over stuegolvet, og den fjerde dagen var han så frisk som fisken i vatnet. Han skulle ut på jakt, sa doktoren.

No blei kongen så glad i doktoren som fuglen i lyse dagen. Men doktoren ville heim. Så kasta ho doktorkjolen og hatten, pynta seg og laga til eit måltid, og så lukka ho opp boka. Det var den same gledeslåtten som før, og med det same kom den grøne riddaren. Han undrast på korleis ho var kommen dit. Men så fortalde ho korleis alt var gått til, og då dei hadde ete og drukke, tok han ho med like opp på slottet og fortalde kongen korleis det hadde gått til frå først til sist.

Så blei det bryllaup og bryllaupsfeiring, og då dei var ferdige med det, reiste dei heim. Då blei det stor glede på far hennar. Men stemora tok dei og trilla i ei spikartønne. [9]

Ord

1. kjole: før var kjolar (vide, knedside ytterplagg) for menn vanlege i fleire yrke. Soldatar og offiserer brukte kjolar, matrosar hadde matroskjolar, og så bortetter.
2. ta på (med trykk på på): overfalle.
3. snert (her): skimt, ytste ende, snipp, tipp.
4. rottekrut: arsenikk (døydeleg gift).
5. terne (her): ung kvinne i følgjet til ei kvinne av høg byrd; ung tenestekvinne (hos fornemt herskap).
6. flo-regn: sterk regnbye.
7. kyrkjesval: gang, utbygg på sida av eller rundt (eldre) hus, blant anna stavkyrkjer.
8. bie: vente; dryge, gi tol; bli verande.
9. stemødrer: I mange eventyr blir stemødrer framstilt som fæle, vonde, trollete, og villige til å gjere urett etter urett mot stakkars snille små. Men ikkje alle stemødrer er like fæle, og ikkje alle mødrer heller. [Meir om stemødrer]