Når vi ser bort frå alle typane og variantane som finst, kva inneheld eventyra som gjer at barn, unge og gamle lar seg underhalde? Det lar seg ikkje gjere å skjere alle eventyra i verda over éin kam, og heller ikkje å skjere alle eventyra i Norden over same kammen. Mangt er ulikt. Somme eventyr er skremmande underhaldning, andre fortel om lureri som også kan underhalde, og ofte avspeglar eventyr noko vrangt i samfunnet - og så løyner dei kan hende ulike lærdommar frå gamle dagar, og på måtar som barn, unge og vaksne kan like og hugse godt i lang tid etter. Forteljingar nærer eigenproduserte tankebilde, førestillingar, og slike bilde kan etter kvart gagne kognitiv utvikling; dette er ein av dei berande ideane i Steinerskolar. Hovudverdien av eit eventyr ligg kanskje ikkje på overflata.

Eventyr kan vere gilde, så som så, eller temmeleg usmakelege og uhøvelege. Det finst eventyr for små og eventyr for store og eventyr for dei som er midt imellom liten og stor - og alle "fortel" dei at menneske liker å bli underhaldne, for eksempel gjennom mørke haustkveldar utan TV, elektrisk lys og el-varme. Så dei kan vere frå farne tider med tettare samvær, fleire i husa, mykje folketru (overtru), enkle kår og somtid god forteljekunst.

Eventyr er overleveringar. Dei syner korleis folk tenkte, trudde eller tedde seg før, og til dels i dag også, menneske imellom, og menneske og dyr imellom. Eventyr frå Noreg inneheld vink om korleis unge kunne skikke seg for å få framgang under ganske norske forhold. [Meir]

Einstein og bilde

Albert Einstein om eventyr

EI sann historie: Ei mor som brydde seg om barnet sitt, besøkte ein gong Albert Einstein for å få råd frå han om korleis ho skulle hjelpe sonen til å bli rett god i matematikk. Nøyaktig kva skulle ho lese for guten så han kunne utfalde seg til ein framståande vitskapsmann?

"Eventyr", sa Einstein.

"Javel", sa mora, "og etter det?"

"Meir eventyr", sa Einstein.

"Og etter det?" spurde mora igjen.

"Enda meir eventyr", svarte Einstein og veiva med pipa si. [Lindø 1988, s 11; også i Zipes 1992]

EIN HEIL del kjem an på kor gode bilde - kor godt og nyttig innhald - som er i sogene i første rekke, og kor godt avpassa dei er til barna også.

Ein får tenke på dette i lys av: "Den bildedannande evna (imaginasjonen og fantasien) når høgst. Ord, bilde, og språk kjem fram etter kvart frå ho, avla av ho."

Albert Einstein sjølv nådde høgt i teoretisk fysikk ved tankeførestellingar og dugleik hand i hand.

Utdrag frå Jo Ørjasæter. Våre folkeeventyr: Hva forteller de

Dyreeventyr og fabel

Omsette utdrag ved Tormod Kinnes

Historiene om bjørnen og reven kallar vi dyreeventyr. Dei liknar mykje på slike korte forteljingar om dyr som vi kallar dyrefablar, med den hovudforskjellen at fablar kan ende med ein eller annan lærdom. Det er slett ikkje alle fablar som gjer det, så dyreeventyr og fablar blandar seg. Når reven tenker om rognebæra at høgt heng dei og sure er dei, så er det ein moral, ein lærdom som gjeld meir enn rognebær om blir gitt ei djup og overført tyding. I så fall kan fabelen/dyreeventyret bli grobotn for både gryande funderingar og med tida lærdommar knytte til menneskenaturen. Det kan med andre ord ligge psykologiske vinstar i somme gamle forteljingar. (14)

Eventyrsamlingar frå all verdas folk

Etter kvart er det komme ut eventyrsamlingar frå nær sagt alle folk i verda. For dei nye nasjonane, som for oss på Asbjørnsens og Moes tid, har det vore om å gjere å bevare det tradisjonelle, heimslege kulturgodset, deriblant folkeeventyra, som eit middel til å styrke opplevinga av nasjonal einskap og fellesskap. Også på norsk er det komme samlingar frå mange land, mest i utval berekna på barn. Vi har fått sigøynareventyr, indianareventyr, afrikanske eventyr, tsjekkiske og slovakiske eventyr og fleire til. (30)

I 1833 fekk presten Andreas Faye gitt ut ei bok som han kalla "Norske Folkesagn". Ho vekte ein del åtgaum og gav nok Asbjørnsen og Moe ein oppmuntrande puff. (31)

Då Andreas Faye skreiv ned segnene sine, interesserte [han] seg for innhaldet i segnene, handlinga, men var seg neppe bevisst at forma, forteljemåten og språktonen er ein uskiljeleg del av det heile. Av og til måtte han ty til særnorske ord, men dei opptrer då som avstikkande framandord i den danske teksten. Jacob Aall, som omsette Snorres kongesagaer, hadde nok problemet klarare for seg, og freista, ofte med hell, å smelte særnorske ord og uttrykksmåtar naturleg inn i teksten. Hans Snorre fekk stor utbreiing i landet, og arbeidet hans med språket der fekk nok verdi for Asbjørnsen og Moe, som i sin tur gjekk mange steg vidare. (34)

Føremålet til Asbjørnsen og Moe var å presentere eventyra slik at dei i den trykte forma skulle bli ein nasjonal kulturskatt for alle i landet, uavhengige av stad og dialekt . . . Og det storarta er jo at dei verkeleg greidde oppgåva. (38)

Ein med sans for folkeeventyra som nasjonal kulturoverlevering

Jørgen Moe . . . hadde ein son, Moltke Moe, som . . . hadde . . . skaffa seg grundig vitskapleg skolering i emnet [folkeeventyr]. I atskillege år arbeidde han vidare ved Asbjørnsens side. Etter at Asbjørnsen døydde, heldt Moltke Moe fram med arbeidet, og fekk i stand stadig norskare utgåver av eventyra. (38)

Frå faren sin og Asbjørnsen hadde han fått "det uttrykkelege pålegget å la kommande utgåver av denne folkeboka følge språkkjenslas veksande sans for det heimlege i vendingar, uttrykk og foredrag". Altså i pakt med språkutviklinga i landet. (39)

Korleis Asbjørnsen og Moe arbeidde (samandrag)

Av papira etter Asbjørnsen og Moe kan vi nokolunde slutte oss til korleis dei arbeidde. Notata er knappe, ofte berre dei viktigaste punkta i handlinga. Dei fylte ut resten sjølve, etter eiga innsikt og instinkt. Dei noterte ned ulike variantar av dei same eventyra slik dei blei fortalde av ulike forteljarar i ulike bygder. Vanlegvis valde dei seg så ut ein variant som dei la til grunn, den dei syntest var best, men tok inn trekk dei likte frå andre variantar. Det hende også at dei smelta saman to eller fleire slike versjonar av same eventyr. (39)

Mønstra og motiva er faste, miljødetaljane skiftar

Vi kan . . . rekne med at i dei av våre eigne folkeeventyr der presten er med, kan det før ha vore ein munk eller abbed - i somme tilfelle er dette påvist, som i eventyret om "Presten og klokkaren".

Det er handlinga sjølv, og motiva, dei faste elementa handlinga er bygt opp av, som går att frå land til land, og i mange tilfelle er blitt bevarte nesten uendra gjennom hundreår, i somme tilfelle i tusenår. (52)

Kunsteventyr

Eventyr som er dikta av ein namngitt forfattar, kallar vi kunsteventyr, i motsetning til folkeeventyr. (54)

Bølger

I 1843, i første bind av Smith-Hjorts lesebok og i P. A. Jensens "Læsebog til Brug for vore Skolers nederste og mellemste Classer", kom eventyra inn i lesebøkene. Det kom ingen protestar verdt å nemne. Stormen braut laus då P. A. Jensens "Lesebog for Folkeskolen og Folkehjemmet" kom ut i 1863, for denne leseboka var blitt til etter oppdrag frå departementet. Alle elevar skulle ha lesebok. P. A. Jensens lesebok blir no rekna som eit storverk i skolehistoria, ein milestolpe. Men då boka kom ut, vekte det skjønlitterære forteljingsstoffet han hadde tatt med, og særskilt eventyra "Prinsessa som ingen kunne målbinde" og "Dokka i graset", voldsam motstand i pietistiske krinsar. Dei fann dette stoffet unyttig og verdsleg, og derfor forkasteleg. Nokre stadar var det så mange som melde seg ut av statskyrkja i protest at dei kunne danne eigne, frie kyrkjelydar. Departementet måtte fire noko på kravet om å bruke lesebøker, og i tredje opplag av leseboka fann P. A. Jensen å måtte sløyfe eventyra. Men det var berre eit førebels tilbakeslag. (66-67)

I Nordahl Rolfsens og nyare lesebøker har eventyra hatt sin sjølvskrivne plass. Eventyrinteressa blant psykologar og pedagogar er i kraftig oppgang. (67)

Eit eventyr er laust sagt ei forteljing som ikkje gjev seg ut for å vera sann. Eventyra har hatt mange funksjonar, frå å underhalde til å oppsede. Frå eldre tider finst fleire slags fiksjonsforteljingar som blandar seg ein del med kvarandre - mytar, legender, eventyr, fablar, anekdotar og fablar. Som det står i Wikipedia, fell ikkje alle forteljingar inn under nøyaktig ein kategori. Somme forteljingar tilhøyrer fleire kategoriar, og somme forteljingar passar ikkje inn i nokon kategori. [Wikipedia, s.v. "Fairy Tale"]

Så når til dømes Bruno Bettelheim understrekar verdien av at eventyret er eventyr og aldri gir seg ut for anna, det går føre seg i eventyret si verd, kan det somtid bli noko misvisande for eventyrforteljingar av andre slag enn dei Bettelheim siktar til. Det engelske eventyret om Dick Whittington som blei borgarmeister i London, har til dømes ein snert av å fortelje om nokon som har levd og blitt borgarmeister ein gitt stad. Sir Richard Whittington (ca. 1354–1423) har faktisk levd. Han blei borgarmeister i London og medlem av parlamentet. Han fekk utretta mykje godt, og forteljinga om Dick Whittington bygger lausleg på historia om Sir Richard. Jamfør elles ein norsk variant: "Den rettferdige firskillingen". Eventyr inneheld ofte detaljar frå det verkelege livet, men formar dei til underhaldning på ymse måtar. [Wikipedia, s.v. "Richard Whittington"] (68)

Vi får prøve oss fram og bruke vårt beste skjøn

Så får vi sjølve, vi foreldre som trass i alle våre mangfaldige skavankar likevel kjenner våre eigne barn best, velje ut dei eventyra vi trur høver, og prøve oss fram. Når vi meiner at barna kan ha glede av noko meir enn dei små sullane, reglene og rima - også dei er ein nasjonal kulturskatt vi bør utnytte - har vi eventyret om pannekaka og andre regleeventyr, litt seinare kanskje det om geita Hårslå som ikkje ville gå heim til kvelds. Rytmen i språket, rimet og klangane, gjer barnet godt før det eigentleg forstår samanhengen og handlinga. Og skulle det første forsøket med "Dei tre Bukkane Bruse" - oftast det første møtet med trollet - bli møtte med protest og krav om at den største bukken Bruse må gå over brua først og stange trollet så det blir trygt for dei to mindre bukkane å komme etter - då får vi ikkje stå altfor stive på bokas bokstav. Barna er kan hende ikkje heilt modne for dette eventyret. Men om ein månad, kan hende. Og om ei tid eit litt meir innvikla eventyr. Og så vidare. Barnet veks så fort, snart kan det lese litt og vil ha boka sjølv. Men det treng jo ikkje vere slutt med all høgtlesinga for det, så pass burde vi unne oss sjølve også. Og skulle barnet som tiåring eller enda større, plutseleg vedgå at det gjerne vil høyre regleeventyr frå småbarndommen sin eller "Bukkane Bruse", er ikkje det noko å bli bekymra for - heller ikkje for vår eiga mogelege lyst til å fortelje og gjenoppleve desse småbarneventyra på ny. Det trygt attkjennelege har vi god bruk for, og gjentak er eit av dei viktigaste kunstnarlege løyndommane til eventyra, ei av årsakene til tillokkinga deira. (71-72)

Og tidsnok kjem den dagen då vi ikkje lenger har nokon kontroll over kva barna våre les eller held på med i det heile. Då må vi berre stole på at vi greidde å gi dei noko varig ballast med på vegen mens dei var små. Som for eksempel kjærleik til folkeeventyra våre. (72)

Lykke til vidare!

For den som har fått meirsmak og vil gå vidare er det naturleg å lese om folkediktinga og om Asbjørnsen og Moe i dei større litteraturhistoriene våre, Norges Litteraturhistorie, som er den nyaste, og Norsk Litteraturhistorie av Bull, Paasche, Winsnes og Houm, vanlegvis kalla Bull og Paasche, som er den mest utførlege (6 band i alt). Og Kristian Elsters Illustrert Norsk Litteraturhistorie, som på atskillege punkt, blant anna om eventyra, ikkje er den dårlegaste. Elsters bok har ikkje vore ajourført og i handelen på mange år, men er lagt ut på nettet hos Nasjonalbiblioteket [◦Sjå til dømes bd 4]. I det bandet av verket Norsk folkedikting som heiter "Eventyr I" har Knut Liestøl ei utførleg innleiing til å bli klok av. Det meste av det som sidan er blitt skrive om folkeeventyra . . . står i gjeld til ho, sjølv om forskarane no ser annleis på enkelte ting enn Liestøl gjorde. Dei som har Familieboka i hylla, vil under stikkordet "Folkeeventyr" finne ein forkorta versjon av den same artikkelen. (74, 76)

Ein del nyare synspunkt finn vi i Olav Bø sitt "Eventyr og eventyrforteljing" i eventyrsamlinga Det var engang. Visse avvikande oppfatningar gir Willy Dahl uttrykk for i avsnittet om folkedikting i første bind av verket sitt, Norges litteratur. I Sigrid Undsets Taler og artiklar frå krigstida, står den lange artikkelen "Eventyrenes reiseeventyr" - den er inspirerande og gir mykje innsikt i kva eventyra må ha betydd for folk gjennom tidene.

I Det var engang har konservator Leif Østbye ein grundig og detaljert artikkel om eventyrillustrasjonane våre, med korte, kunstsakkunnige kommentarar til dei einskilde teiknarane sin innsats.

Men viktigast og morosamast er det naturlegvis å gjere seg enda betre kjent med sjølve eventyra. Asbjørnsen og Moe, samiske eventyr, utval av andre lands og andre kulturars eventyr som er komne på norsk. Det kan vere greitt å gjere seg kjend med Norsk Eventyrbibliotek, først bandet med eventyr frå eins eigen landsdel.

Og då skulle vi vere rusta til å finne vidare på eiga hand. Folkebiblioteket på staden kan skaffe bøker frå større bibliotek dersom det trengst. (76)

PS. Det er gått nokre år sidan referansane først blei gitte. Sidan då har det blant anna komme til ei fin bok av Ørnulf Hodne (nedanfor). Og boka Norske eventyr av Bø mfl. har ei grei oversikts-innleiing.

Kva fortel eventyr?

Hovudlærdommar