Norske folkeeventyr 1

1. AT-nummer, ATU-nummer og ML-nummer

ATU-nummer avløyser AT-nummer med tid og stunder. A er forbokstaven i etternamnet til Aarne, T er frå Thompson, og U er frå Uther. ATU-nummer og AT-nummer lever for tida side om side. Begge viser til eit revidert internasjonalt klassifiseringssystem for eventyr, anekdotar og skjemt. Det er nyaste versjonen av systemet som har fått ATU-nummer (Uther 2004). [Meir]

AT-nummer som har vore i bruk i hundre år, er hyppig uendra som ATU-nummer også, men skildringane av eventyrtypane etter ATU-nummer i den nye katalogen er endra for å få fleire hovud (eventyr) under same hatt. Resultata er ikkje alltid heilt gode.

Det ligg dokumentasjon og arbeid bak ATU-skildringane og AT-skildringane. For godt etablerte, norske eventyr gjeld framleis det som står om desse eventyrtypane og AT-nummera deira, men med unntak. Til dømes har ikkje Asbjørnsen og Moe-eventyret "Grisen og levemåten hans" blitt leivna ATU-nummer, enda om det har AT-nummer.

ATU-nummera og det dei står for, er hjelp til å klassifisere (gruppere) eventyr i den europeiske kulturkrinsen i sær, men også frå andre delar av verda. Tal rett bakom AT (døme: AT 14) viser til motiv-grupper, dvs. historietypar. Slike AT-nummer står opplista i internasjonale eventyrkatalogar. Trass i at det er ganske nytt, er ATU-systemet langt frå ferdig. Det har rom for godt og vel 2500 basis-intrigar, plott, med modifikasjonar, men det finst mange slags forteljingar som ikkje har komme med i katalogen enno. Dei kallast uklassifiserte.

Segner er klassifiserte etter vandresegnkatalogen. Han blei utforma av Reidar Thoralf Christiansen (1886-1971). ML-nummer viser til katalogen hans: ML der står for migratory legend (vandresegn). Norske vandresegner står oppstilte i den katalogen. [Meir]

Segner og eventyr kan vere så like kvarandre at ein ikkje skjøner om det er segn eller eventyr. I Asbjørnsen og Moe har vi såleis den same forteljinga to stadar - ein stad er ho eventyr, ein annan stad ei segn.

Skilnadar med liknande lestar. Med lest er det her meint ei (tre)form som blir brukt til å lage sko etter. Eventyrvariantar har ideelt sett same lest (les: ATU-nummer) når dei er ganske like i hovudtrekk. Dei har i så fall likeins handlingsgang og/eller grunnmotiv: Det kan kanskje finnast både to og tre slike i eitt og same eventyr; det skil seg. Det kan altså finnast variasjonar og forskjellige utbroderingar av same eventyrtype, og ATU-nummer kan godt vise til meir enn éin eventyrtype og til fleire eventyrmotiv og undermotiv i eitt og same eventyr. "Folk utbroderer somt likt og somt ulikt, og samlarar skriv det ned som variantar med meir."

Frå eventyrhistoria. Finske Antti Aarne kom med The Types of the Folktale på tysk i 1910. Verket blei revidert i 1928, omsett til engelsk og sidan monnaleg utvida av den amerikanske folkloristen Stith Thompson in 1961. Dr. D. Ashliman frå Pittsburgh Universitet skreiv ein gaid til katalogen (1987), og Ørnulf Hodne (1984) har laga eit omfattande oversyn over norske (og dermed mange nordiske) eventyr. Endeleg reviderte og utvida Uther heile den engelske eventyrkatalogen i 2004 i eit innhaldsrikt trebandsverk som syner ein kan ikkje gjere alle til lags, enda om ein er svært grundig og flink.

2. Pragmatisk forståing viser til nytteomsyn

Når ein spør kva eventyr handlar om, kan ein også dele dei inn i hovudgrupper alt etter kva for nytteverdiar dei ber fram. Eit slikt pragmatisk perspektiv gir nøklar for svært mykje interessant i tillegg til AT-nummera sine data om typar av forteljingar. Mange eventyr og svært mange undereventyr handlar om å lykkast i livet, kan hende eksistensielt og figurativt, og slike eventyr kan ordnast i tre hovudgrupper etter middela til framgang som dei handlar om:

1. (Meir eller mindre underfulle) dyr,
2. Reiskap (underting),
3. (Ofte underfull) medisinkunnskap.

Det finst eventyr som kan høve i meir enn ei av hovudgruppene. I så fall høver blandingsgrupper, kan vi vel seie. Oversyn over dei tre gruppene finn ein på engelsk her: [Lenke]

3. Kjelder og jamføringar

Når det ikkje går fram kva for konkret kjelde eg har for brukt for eit eventyr, men får oppgitt AT-nummeret, kan ein finne eit utval kjelder i Ørnulf Hodne si bok, The Types of the Norwegian Folktale (Bergen, Universitetsforlaget, 1984). Der står hovudgangen i eventyrtypane kort forklart på engelsk, og ei liste over innsanka norske variantar - opptil mange dusin for somme eventyrtypar. Så langt råd har Hodne tatt med namn på folkeeventyra (norsk og engelsk), kven som har fortalt det til kven, kva år, og noko meir.

Vil ein røkte etter i kjeldemateriale og sjå forteljingane skrivne ned på dialekt, nynorsk eller riksmål, ligg slikt materialet føre: Eit institutt ved Det humanistiske fakultet ved Universitetet i Oslo har lagt ut "Norsk folkeminnesamling" på Nettet. I samlinga står ei mengd eventyr og segner ordna på same vis som i Ørnulf Hodne si bok, med full tekst i opptil mange variantar. [◦Eventyr og sagn - Norsk folkeminnesamling]

Takk vere lang tids arbeid frå samlarar i mange land, har vi i dag internasjonale oversyn over eventyrtypar med eit vell av variantar rundt om i europeiske land især. Dei som vil samanlikne norske og danske og svenske eventyr - også med liknande eventyr frå andre land - finn mykje stoff i verket til Hans-Jørg Uther (2004), mens D. Ashliman (1987) har gitt ut ei mykje enklare bok til gagn for slikt arbeid, han også.

Merknadar til eventyra

Å spørje bergbassen

AT 1701. Leve lenge - daue snart (Echo answers). Den som spør, høyrer dei siste orda i spørsmålet kasta tilbake, og blir narra av ekkoet.

Her i landet er det oppteikna fem variantar i ulike fylke (Hodne 1984). Kjelda til denne er Alver 1980. Sogetypen er også oppskriven i Finland, Sverige, Catalonia, Portugal, Kina og Indonesia. (Uther 2:2004, 285)

[Til soga]

Bukken styrde skuta

AT 204. Dyra i havsnød (Sheep, duck and cock in peril at sea). Tre husdyr (hane, sauebukk, gris eller and) legg ut på sjøen i båt saman, og kjem i fare på sjøen. Kvar gir uttrykk for otte på sitt eige, særmerkte sett (herm etter dei).

[Til soga]

Tre pluss tre

AT -. Dei tre sønene som gifta seg med nabodøtrene - Motsetningar blir blanda parvis.

Ein stubb om tre gutar og tre jenter med tullete namn, og som gifta seg med kvarandre slik at motsetnadane fekk og balanserte kvarandre.

Stubben er tradert (er blitt fortalt og nedskriven) i Sogn og Fjordane.

[Til soga]

Jentefriing

AT 1462. Engelen i treet (The unwilling suitor advised from the tree). Ei ung jente vil ha ein gut til å fri til ho. Ho gøymer seg bak eit tre (i eit tre her), lèt som det er ein engel som snakkar, og seier til guten kven han skal gifte seg med. Guten trur at ein engel har snakka, og giftar seg med jenta.

Eventyrtypen er kjend i over eit tital europeiske land, og dessutan Tyrkia, Sri Lanka, Kina, Japan og USA (Uther 2:2004, 233). Den heimelege kjelda er eventyrsamlinga Guten i gadden (tørrfurua), s. 17.

[Til soga]

Trolla i Råskogen

Segna er ei vandresegn med klassifiseringa ML5000 Troll liker ikkje uro i vandresegnkatalogen etter Reidar Christiansen.

Stubben har det sentrale til felles med eventyr der nokon ikkje vil ha mykje prat, som Den blakke hesten [AT 1948].

[Til soga]

Katten og fuglen

(ATU 122). Katten og fuglen (Animal Loses His Prey Because His Victim Can Escape by False Plea. Jamfør undergruppa Other Tricks to Escape being Eaten (ATU 122 Z). Ein katt lurer ein fugl så han blir tatt av katten, og fuglen narrar katten så fuglen slepp fri.

Det er hundrevis av nedteikna småeventyr ifrå svært mange land under hovudtypen ATU 122, der det handlar om å bli tatt og sleppe laus - iallfall prøve. Rovdyra er mange, bytta også, og utfalla er fleire. Det er ikkje alltid det går godt for byttet. (Uther 1:2004, 88-95).

[Til soga]

Harehus

AT 81. Haren som har hus i hver busk (Too Cold for Hare to Build House in Winter). Ein hare frys om vinteren, og tenker han skal bygge hus til seg når det blir varmare. Når sola gir varme om sommaren, blir det ikkje noko av. Då har han hus i kvar busk, som det heiter.

[Til soga]

Den blakke hesten

(AT 1948). For mykje mas (Too much talk). Hovudtypen blir skildra slik: Det blir for mykje snakk mellom trolla, synest dei, enda det går lang tid mellom kvar gong nokon av dei snakkar. Dei flyttar lenger vekk ifrå kvarandre.

Historia om hesten er frå ein menneskeleg arena, og samsvarer dermed ikkje heilt med grunntypen, enda mykje er likt: Endatil minimalt snakk blir mislikt.

Kjelde: NEB 7, s. 124.

[Til soga]

To landkrabbar i båt

(AT 1276). Båten som var tørst (Rowing without going forward). Den eine ror i den eine retninga, og den andre i den andre retninga. Dermed kjem dei ikkje framover. Dei løyser problemet ved å ta ut nygla så ein av dei to lyt ause båten derifrå.

[Til soga]

Munken og fuglesongen

(AT 471 A) "Munken og fuglesongen" (The monk and the bird). Ein klostermunk følger etter ein fugl som syng så vakkert. Når munken kjem tilbake til klosteret, har han vore vekke så lenge at ingen kjenner han. Han får overnatte likevel. Morgenen etter finn dei berre mold i senga hans.

Eventyret er kjent frå Mellomalderen. Den eldste kjende versjonen er frå ei fransk preike på 1100-talet. Det finst nokre dusin kjende variantar som er kjende (Uther 2004, 278-79). Versjonen som er nytta her, blei samla inn på Vevelstad i Nordland av Knut Strompdal. Manuset er i NFS K. Strompdal 7, 64. Det er sidan redigert i NFL 19, 59, og er gitt ut i NEB (Norsk eventyrbibliotek, band) 8, s. 86.

[Til soga]

Løfte opp berget

(AT -). Ein molbustubb (-). "Lyfte upp Bergj'e", i Jens Lindberg (red.): Norske minnestykke, 1923, s. 105. Forteljing frå Søre Sunnmøre, skriven ned hausten 1844.

[Til soga]

Geitene og risen

(AT 122 E). Dei tre bukkane Bruse (Wait for the fat goat). Fem geiter går over ei bru som eit troll held vakt over. Trollet lar killingane gå over fordi han vil ha den største geita. Ho kjem til sist, og klarer å stange trollet ned i elva under brua.

[Til soga]

Vesleguten ut på jakt

(AT 1321). Den redde mannen ("The inexperienced are frightened"). Eit urøynd gut rømmer frå innbilt fare. Han trur at nokon roper etter han og vi ta han, men det syner seg det var skinnbuksene som knirka.

Fleire variantar finst. Her er to norske variantar slått saman til ein.

[Til soga]

Vesleguten som skulle av og male

(AT 563). Gutten som gjekk til nordavinden og kravde att mjølet (The table, the donkey, and the stick). Ein gut får vedunderlege gåver frå nordavinden (alvar, osv.). Den eine gåva er ein duk som tryllar fram mat. Den andre er ei geit som det kjem gullklumpar ut av bake. Den tredje er ein pengepung som ikkje går tom. Nokon stel gåvene frå guten på heimvegen. Då gir nordavinden han ein stokk som denger tjuven til guten seier det er nok. Ved hjelp av stokken får guten igjen dei andre fine gåvene som var stolne.

Fritt etter Skar. "Gamalt or Sætesdal, band 3, 1963, s. 175ff.

[Til soga]

Fiskelasset

(AT 1). Reven stel fisk (The theft of fish). Reven spelar daud. Ein mann slenger han på vogna si, som er lasta med fisk. Reven stel fiskane. Bjørnen blir narra til å gjere sameleis, og blir fanga. (Hodne, mi omsetting)

[Til soga]

Reven som fadder

(AT 15). Reven som gudfar (The theft of butter (honey) by playing godfather). Reven og bjørnen eig noko/ei tønne smør i lag. Reven lèt som han er innbydd til å vere gudfar, og et opp smøret. Så smører han ein liten rest på snuten eller halen til den sovande bjørnen så det ser ut som bjørnen har ete smøret.

I eitt av eventyra som er tatt med under denne eventyrtypen i den internasjonale eventyrkatalogen, er det katten og musa som skal halde hus saman. Dei kjøper ei potte med feitt til å ha gjennom vinteren. Katten fortel musa då og då at at han skal i namnedåp, men han snik seg til feittpotta og et delar av feittet. Musa oppdagar svindelen og konfronterter katten - og blei straks eten opp av han. Slik er den varianten. Han er med i Grimm-brørne si eventyrsamling.

Varianten som er her, er frå sør i Trøndelag, er ein av i alt ti som er nedteikna i Noreg.

[Til soga]

Bjørnen fer utfor

(AT 10***). Utfor berget (Over the edge). Ein rev og ein bjørn søv nær kanten av eit stup. Reven narren bjørnen til å ramle utfor.

[Til soga]

Reven og bjørnen som skulle bake

(AT 15 + 5). Reven som gudfar (The theft of butter (honey) by playing godfather). Dette meste av eventyret er av typen AT 15. Slutten er som i typen med AT-nummer 5. Reven og bjørnen eig noko i lag. Reven lèt som han er innbydd til å vere gudfar, og et opp smøret. Så smører han ein liten rest på snuten eller halen til den sovande bjørnen så det ser ut som bjørnen har ete smøret.

Norske variantar (i Hodne 1984):

Reven og bjønnen so sku bake. Stad: Gloppen. Ms. EFA A. Bjørndal 5. Trador: Kristen Mardal. Samlar: A Bjørndal 1944. Redigert: NEB 11, 47.

AT 15+5. Naor røvinn aa bjød'n dai bakte. Stad: Vossestrand. Redigert: K. Bjørgaas I 1917, 11.

Reven og bjønnen so sku bake. Stad: Gloppen. Ms. EFA A. Bjørndal 5. Trador: Kristen Mardal. Samlar: A Bjørndal 1944. Redigert: NEB 11, 47.

Då reven og bjørnen skulle baka flatbrød. Stad: Gloppen. Trador: Elias P. Mardal. Samlar: L. S. Redigert: Årbok for Nordfjord 1952, 84.

[Til soga]

Tre gode råd

(AT 910 A). Farens tre vise råd (Wise through experience). Ein døyande far gir sonen tre råd: "Besøk ikkje grannen for ofte; lån ikkje vekk hesten din; og gift deg ikkje med ei jente frå eit anna distrikt." Sonen lærer av erfaring verdien av dei tre råda. Han syner dessutan prov på det under eit gjestebod heime.

[Til soga]

Fattigjenta blei dronning

(AT 545 A). Fattigjenta som ble dronning (The cat castle). Ein hund (katt) hjelper ei fattig jent til eit slott der kongssonen blir forelska i ho. På slottet testar dei om ho er ei retteleg kongsdotter (med ei ert i senga, la ho gå langs midten av eit golvteppe, osv.) Når ho ser prakta og rikdommen i slottet, kjem ho i hug dei fattige foreldra sine, og seier ho har betre heime. Prinsen vil gjerne besøke ho der. Katten (hunden) går i førevegen og ordnar til så ho faktisk blir eigar av eit slott. Som takk får hunden hovudet kappa av - og ein kongsson står fram.

Eventyret her er ei attgiving av ein variant av "Katten med støvlane". Her er det ei jente som får kattehjelp, og ikkje ein gut. Varianten er frå Ringerike, samla ca. 1876. Det heiter "Fattigjænten som blev Dronning." - Loc Ringerike. Ms. NFS D. Thorsen 2, 37. Samlar: D. Thorsen ca. 1876. Redigert: NEB 2, 73.

[Til soga]

Tidobbelt igjen

(AT 1735). Den som gir ein skilling i Guds namn, får tidobbelt igjen. ('Who gives his own goods shall receive it back tenfold'). Ein husmann høyrer ein prest preike dette, og vil teste læra. Han gir presten ei ku. Kua kjem att til husmannen og har dei andre kyrne til presten etter seg. Snart avgjer husmannen og presten at den av dei som ein gitt dag kan seie "God morgon" til den andre først, får behalde kyrne. Husmannen er svært tidleg ute, og finn då ut at presten står i med ei tenestejente. Presten lar husmannen behalde kyrne, så ingen andre får vite om det.

[Til soga]

Svarte-Lars

(AT 675). Lat-Lars (The lazy boy). Ein fisk som ein fattig gut slepper fri, lover å oppfylle alle ønska til guten. Han får ei øks som høgg av seg sjølv når han seier til; får nedhogde kjerr og tre til å samlast i haugar; og får ein hane til å frakte dei til kongsgarden. Ei kongsdotter ler av guten når ho ser det. Då ønsker han at ho blir med barn. Barnet ho får, peiker ut Lars som faren. Dermed blir Lars og kongsdottera straffa. Men dei klarer seg. Lars drep ein rise og skaffar dei eit gullslott. Kongen kjem sjøvegen til dei og ber om tilgiving, og får det, så det endte godt.

[Til soga]

Guten som alle jenter måtte seie sant til

(AT 592). Veslefrikk med fela (The dance among thorns). Eventyret frå Hedmark - Guten som alle jenter laut tale sant åt - liknar ikkje eventyrtypen det er plassert under i AT-katalogen, men der står det like fullt. (jf. Hodne 1984,142-43).

Stad: Elverum. Samlar: S. Nergaard. Redigert: NFL 7, 47. NEB 12, 79.x.

[Til soga]