Frå Sognefjorden

Bak kvarandre sprang fjell og mektige fjellrader fram med dei mektige formene sine, med bøygde, brotne og styrta linjer, og låg der i samstemde, fine fargeovergangar: frå det djupaste blå og blåsvart til den luftige himmelfargen i synsranda, som i solnedgangen gjekk over til klart fiolett eller gyllent i eit mildt roseskjær over snøfonnene. Så langt vi skimta i dette blånande fjerne, var fjorden i kveldinga som ein spegel og gynga dei mektige fjella og prakta frå himmelen og solnedgangen i den blanke flata si. Elvene og bekkane, som skumma ned frå dei høge kammane og toppane, suste sterkare i kveldstilla og brumma villare omkring breane og jøklane og dei aude høgfjellviddene dei kom frå.

Her såg eg like for auga mine korleis dei snakkar som blinde om fargane, desse superkloke framande og innfødde stuesittarane som utan å kjenne høgfjellet og fjorden, kjem vennleg og fortel oss at berre Sudlanda har slik luft, klarleik og fargerikdom som dei målarane gir att dei nordiske landskapa våre med! Vi har så titt og ofte fått høyre at det berre er linjene dei gir att sant, elles gir dei landskapa ei fantasidrakt; at den blånande, fiolette fjellufta berre er ein konvensjonell tone som høyrer skolen eller målaren til, men som ingenting har med norsk natur å gjere. Men la dei ferdast i høgfjellet eller voggast på fjordane med opplatne auge til naturen viser seg for dei i høgtidsskrud, og dei skal få sjå ein herlegdom dei aldri har ana, og sanne at røynda står der uoppnådd og uoppnåeleg i gripande [5] stordom og prakt.

Denne klarleiken i lufta hadde alt ifrå tidleg morgon latt oss sjå sjølv dei fjernaste tinga i skarpe omriss, og han hadde framkalla alle desse fine, blånande overgangane som særleg kjem fram under frisk kuling ein sollys dag. Men no veik klarleiken meir og meir for ein dis som gjorde fargane mattare og tyngre og let fjella verke enda veldigare, enda meir storslåtte og trugande. Mørke skybankar, gulaktige, koparglinsande og samanvridne i midten, fanga strålane frå kveldsola og atter-gaut dei brotne, glødande og gyllande ut over fjelltoppar og snøbrear. Gjennom ei flenge i skya fell ei tindrande stråleflod inn i det grøne lauvet oppi lia, og den floda stod likså grelt og skrikande mot dei mørke skuggane og djupe fargane i landskapet som glamet av hundar opp gjennom brattene etter ein saueflokk med ranglende bjøller; det var lydar som forstyrra i kveldstilla.

Sola sokk snart bak snøranda til fjellkammen. Ho etterlét berre eit skjær av glansen sin i skyene og den raudlege fargen sin på breane. Hundeglamet tapte seg oppe i høgda. Berre ljomen av det klang ned til oss saman med det sterkare, djupare suset av alle elvene. Men denne elvesusen, den lumre varmen, disen og skybankane som trekte seg opp, alt varsla uvêr.

Folka mine hadde kokt "den brune nektaren" og kasta dugleg på bålet, som om lufta ikkje var varm nok for dei. No låg dei og drog seg omkring elden. Berre basen [6] stod oppreist og talte med meg om vêret; han trudde knapt det ville bryte laus før midnatt. Slik som "Bård i Skuggen" stod der framfor elden, såg han enda meir kjempestor ut enn han var av naturen, og han passa derfor så mykje betre inn i dei storslåtte omgivnadane. Han var ein høg, sterkbygt kar med ein litt for sterkt utvikla overkropp, som så ofte hos sjøfolk. Men livet og virket hans på hav og fjord hadde ikkje halde han heilt vekk frå bondens syssel og ferd i fjellet, og foten hans var derfor likså sterk og sikker som handa og armen hans. Kroppen hans var herda likså mykje av trøyttande jakt etter bjørnen i lia og reinen på fjellet som av kamp mot storm og sjø. Fjeset var godt skore, og hadde kjekke, djerve drag. Dei store buskete bryna som hadde vakse saman over ein krum, sterkt framståande nase, og det rike, raude skjegget som var uvanleg på desse kantar, gjorde uttrykket nesten vilt. Når det rann i han, og han heftig gav dei andre ordre eller påminning med den mektige ølbassen han imellom let høyre, fekk heile åtferda hans noko så vågalt og utfordrande at han berre hadde trengt andre klede for å gå for ein sjørøvar i Marokko eller på dei greske øyene.

Men Bård var ikkje så farleg som han såg ut til i slike augeblink, for han let aldri sola gå ned over harmen sin. Så snart han hadde snudd seg rundt, spela lystigheit og humør i dei klare, mørkeblå auga att. Ei bøyeleg stemme, ofte med ein mild og vennleg klang, støtta det livlege foredraget hans, både i samtalar og i dei historiene han jamt og titt fortalde på det vakre, klingande sognemålet [7] sitt. Han kjente alle, og alle kjente han. I dei åtte dagane vi hadde ferdast saman, hadde vi ikkje vore i land noko stad utan at han var kjent der, og vi hadde neppe møtt ein båt eller jekt utan at han kjente ein eller fleire, stundom alle i laget. Og han hadde veksla lystige og skjemtande ord med alle, sjølv når det ikkje dreidde seg om anna enn vêret.

Det var likevel ikkje alltid for spøkens skuld han gav seg i prat med reisande frå andre stadar, for det var eitt emne han allstad søkte opplysing om, og det var ølet. Å skaffe seg greie på kor dei nyleg hadde laga øl eller kor det var rikeleg av denne drikken lét til å ligge han svært på hjartet. Og der høvet baud seg, blei alltid dunken eller den vesle kaggen hans friskt forsynt med det maltrike, humlesterke heimebrygget. Den vidstrakte kjennskapen til godtfolk frå forskjellige kantar av landet sa han at han hadde fått rundt om på fiske eller i dei mange åra han tidlegare hadde fare som kjentmann, jekteskipper og liknande. Då hadde han "vore inne i kvart hòl mellom Varanger og Arendal", sa han.

Det lét også til at han hadde lært vekslande lykke å kjenne. Mens han tidlegare hadde ått gard og jekt, måtte han no nøyast med ein liten plass, og låg i skyss og på dagarbeid med leigt båt. Men enten endringa i kåret hans skreiv seg frå uhell eller frå ølet som han var så glad i, eller frå den lette, ustadige hugen hans, som let kvar dag ha nok med si eiga plage, – eller av alt dette til saman, det fekk eg inga opplysing om.

Frå ein samtale med dei andre folka om det siste vårsildfiske han hadde vore med på, kom han inn på eit av yndlingsemna sine. Det var strilane og det særeigne, ureinslege leveviset og hushaldet deira, som han skildra i løglege, til dels overdrivne drag. Og no gjekk han gjennom motsetning over til å fortelje om den beundringsverdige krafta og seigleiken som mange av denne folkeferda la for dagen i redsletida då koleraen braut ut under sildefisket i 1849. Å gi att desse forteljingane slik som dei blei fortalte, ville vere ei vanskeleg oppgåve: vi følgde dei under den angstfulle heimreisa, høyrde samtalane mellom dei sjuke og døyande og dei trufaste kameratane deira som sleit seg opp til siste stund for å få dei heim, eller lage til for ein rolegare og mildare daude for dei under båtkvelven enn under den ublide vinterhimmelen. I desse samtalane måla det seg ei høgtidsam fortviling og daudeforakt med humor som stod i skarpaste motsetning til all den overdrivne, låttelege frykta og alle dei urimelege påfunna hos heimefolket dei stadane dei søkte tilflukt og hjelp.

Frå slike forteljingar om skrekk og daude var overgangen til det overnaturlege lett. Vi var snart inne i alle slags historier om gjengangarar eller daudingar. Dei var mykje morosamare å lytte til – Bård var ein meister i å fortelje. Det kjernefulle soknemålet gav skildringane hans ei fynd og eit preg som skriftspråket har vanskeleg for å gi att.

Då han gjorde ein stans i forteljingane, kom ein annan av laget til orde. Mens han talte, karva Bård tobakk, stappa den vesle metallpipa si og tente ho ved varmen, som no brann friskt og sterkare enn det siste dagsskjæret kasta sitt lys over eika og naustet og revebjøllene. Då kameraten var til ende med forteljinga si, gjekk Bård i gong med ein ny.

Styr med gamle-lensmannen

"Ja, dette var mykje til spøkeri", sa han, "men den verste daudingen eg har høyrt om, det var gamle-lensmannen på Dalsøyra. Og det var ikkje underleg, for mens han levde, var han ein fæl, stygg mann med ei stor bjørneskinnhue, og han hadde gjort alt det ille som nokon kan gjere. Han hadde soge sveitten og blodet av fattigstakkaren, han hadde flått armoda og flytta merkesteinar i marka. Men så fekk han også ein brå og motbydeleg ende, for han stupte daud i veggrøfta før han kunne nemne Jesu namn. Aldri hadde nokon høyrt om slikt styr med noko lik som det var med hans. Ja det var makelaust spøkeri. Då han låg lik og dei vakte og brende lys over han, blei lysa sløkte, og då dei kom inn att med lysa, sat det ei stor svart kjette ved hovudet til liket, og ho var det ingen som var kar til å flytte. Ikkje fleire enn to modige og herdige karar torde vere der. Dei låg i ein sengekarm, men heila natta kjente dei korleis fjølene dissa under dei, nett som dei skulle ha lege på bølge.

Då dei skulle slå att kista, blei det ei haglbye som varte så lenge gravølet stod på, og klokkene kunne dei ikkje få til å ringe før han Ringar-Dåe i Bergsbøen gjekk opp i tårnet og løyste dei. Då fór det så mykje trollskap og djevelskap ned igjennom at han kunne mest ikkje berge seg. Men han var no av dei som kunne mangt og mykje.

Lensmannen var ein stor, svær kar i levande live, men kista var ikkje tyngre enn han skulle ha hatt ein haneskrott, og det var dei som både sa og meinte at den svarta kjetta hadde reist med han før han kom i kista.

Då han kom under torva, blei vêret like så fint og yndeleg som det hadde vore ufyseleg og ulagleg under gravølet. Men på grava voks det opp all slags kvistar med nåler på, slike som ingen hadde sett før.

Den juleskreia

Sidan den tida fer gamle-lensmannen med juleskreia [8], og der er han blant dei høgaste. Han fer nærast nøkken som rir føre på ein svart hest, og derfor får ingen i følget seie: "nøkk [9] i bekselet", for namnet til nøkken må ein då ikkje nemne.

"Det var fint følge den karen var kommen i", sa Ådne Utigarden, han tørka seg om munnen etter ølslurken han hadde tatt, og langa dunken over til Bård. "Eg har høyrt om denne skreia i Nordfjord, og der seier dei at det er ikkje andre i ho enn marksteinsflyttarar [10] og illgjerningsmenn og kvinnfolk og styggedom. Men kor ho kjem frå, eller kor ho ha opptaket sitt, det har eg aldri høyrt."

"Ja, det skal eg seie deg", svarte Bård, som hadde greie på alt mogeleg, eller iallfall alltid hadde ei truverdig utsegn klar. "Inni Luster var det to jenter som var usams om ein dreng dei likte godt begge to. Men drengen likte berre den eine, og ho blei gravid.

Då dei skulle til støls, desse jentene, og rei forbi Kringelvatnet på stupet, så ville den eine skyve den andre uti. Men det gjekk ikkje likare til enn at dei velta nedi vatnet begge to. Då juleskreia kom dit, så kom jentene også ridande opp frå vatnet. Og gamle-lensmannen kom til attmed ei stor osp på Øygardsbøen, for der hadde han vore med og flytta merkesteinar. Og kvar gong han kjem, brenn det i ospa, akkurat som ho stod i loge. Men elden er ikkje slik som vår. Det er ikkje lys eld, men han er mørkeraud – mørkare enn glør og vindskyer om morgonen. Det var elleve karar som såg det på ein gong.

Dei andre som følger skreia, kjem til i kvar kvartmil, somme på hestar, somme på salar, somme på tønner og somme på kjerrer. Og dei fer med mykje drønn og brak, nett som om ein heil hesteflokk skulle ha fare ned gjennom Dalsdalen – forbi Øygarden og gjennom Skåragardane i Dalsøyra. Der heldt dei dans.

Attmed Maltgroa var dei også vante til å stogge. Der trefte han Halvor Bringe dei ein gong på hålken. Redd blei han, for det var eit fælt følge å møte der det var både glatt og bratt. Ja han blei så redd at han lovde ei halv tønne korn til dei fattige berre han slapp ifrå dei. Og det skulle visst mykje til når han Halvar Bringe tok såleis i – har eg høyrt.

Ho Svarte-Ragnhild møtte dei på ei klopp attmed Morsmyra. Ho laut ut i myra, og ho sette att både skorne og sokkane. Og mjølka ho skulle ha til julegrauten, skvatt ut av butten for ho då ho fekk sjå at då var ein i skreia som rei med hovudet under armen."

No blei det ein lang prat om juleskreia. For om mogeleg å kalle fram andre minne og forteljingar, fortalde eg nokre av segnene frå Telemark, Setesdal og Valdres om oskoreia [11]. Det lykkast likevel ikkje. Ein av dei hadde eit dunkelt minne om at skreia fór om i Uddland før jul og var inne i alle kjellarane og smakte på juledrikken. Dette gjorde at Bård fekk mykje til overs for ferda, så han meinte på at han ikkje skulle vere uvillig til å fare med til jul, om han berre hadde strupe til å romme ølet og hest som kunne halde skritt med skreia. Heller ikkje kjente dei segna frå Nordhordland om at ho fer omkring ved juletider med to hundar, og gir lønn og gode gåver til dei som hjelper ho, lik den tyske "Frau Holle" eller "Bertha". Det einaste dei visste, var at det i gamle dagar hadde vore meir på ferde enn no, fordi folk no hadde mista trua, og til prov på det blei det nemnt at i Jostedalen hadde det vore skikk i gamle dagar å ha stål på løa, i fjøset og i bekken for at skreia ikkje skulle stele og trolle i dei. Og ein hadde brukt å berge seg for å bli vitja ved å sette tjørekross på dører og fehus. Slike krossar kunne ein sjå den dag i dag. Men no sa folk som oftast at dei var ute av trua.

Då det ikkje var meir å få tak i om juleskreia, gav Bård seg til å fortelje ei gammal historie om Svartesmeden. Først måtte vi høyre litt om det kjennskaps- og slektskapsforholdet oldefedrane hans hadde stått i til smeden, og så kom historia:

Svartesmeden

"Svartesmeden budde på Bjedla [12] i Sogndal. Han var ein stor, svær kar som aldri var fælen, verken for ølkrus eller slagsmål, eller troll eller daudingar. Men han trong ikkje vere det heller, for han var sterk som ein bjørn og hadde eit lite trollsverd han kalla Flusi, og det bar han på seg støtt. Så var det ein gong ein tysdagskveld seint på hausten at Svartesmeden hadde vore til sjøs. Med det same han kom opp på Lundemyra – midt mellom fjorden og Bjedla – fekk han sjå Lundemyrstrollet. Det låg flatt på myra og let månen skine på seg. Det var nesten så langt som myra var brei, og auge hadde det så store som baksteheller. Svartesmeden blei verken redd eller fælen. Han sprang beint fram og stakk Flusi i hjartet på det. Då trollet skjønte kva slags stål det hadde fått i seg, og kjente at det ville til å døy, hadde det hug til få tak i smeden. Men så lenge Flusi sat i det, kunne det ikkje røre seg.

"Stikk og dra", sa trollet.

"La stå som står, til måndag", sa Svartesmeden. Han visste betre enn å dra sverdet ut av såret. Dermed blei trollet liggande. Då det hadde mista ånda og livet var vel ute av det, såg smeden at sju gloande jernportar opna seg i fjellet på hi sida av fjorden. Ut desse portane krydde det så mange småtroll at det kom veltande ein stim, nett som ein laurdagsmorgon på Triangelen i Bergen. Alle bar dei seg ille og skreik: "No er han bestefar daud, no er han bestefar daud!" Så tok dei han mellom seg og bar han inn gjennom den største av portane. Sidan var det ingen som høyrde noko til Lundemyrstrollet."

Dei andre folka i båtlaget hadde ikkje noko av det som særmerkte Bård i Skuggen. Dei var vanlege fjordbønder, og på éin nær nokså trege og einfaldige. Trass i Bårds ironiske tone, hadde dei trudd at han i eitt og alt trudde på dei forteljingane han varta opp med, og dei nekta ivrig at den siste historia var å lite på: det var berre eventyr og fabel, erklærte dei. Den eine av dei, Trond på Plassen, var den ivrigaste. Det var ein gammalaktig, breiskuldra mann med kort hals og kanta hovud som sat ned mellom skuldrene på han, og eit par auge som blåsur mjølk og ein lys, nesten kvit hårlugg. Han var ilter til sinns og framfus i talen. Dette, saman med løglig stamming, gjorde at orda ofte kom litt bakvendt ut av munnen hans, så han kom i skade for å forsnakke seg alt i eitt og kom med dei mest urimelege og fabelaktige påstandar. Dette mislykkast nesten aldri å påverke kameratane sine lattermusklar, men då blei han gjerne enda hissigare og ørska enda verre.

"Vettige folk som er spikkande galne", utbraut han hissig, "kan ikkje tru slikt som han Bård fortel, at Flusi køyrde smeden i trollet."

"De kan høyre eg er sannspådd: ruskevêret er ikkje langt unna, for han Trond på Plassen tar til å snakke bakvendt", sa Bård og lo. Dei andre stemde i, men Trond heldt fram enda hissigare: "No har eg gått i barndommen i femti år – ja, eg vil seie det at no er det femti år sidan eg var slikt eit barn at eg var så fabelaktig at eg kunne tru den rispa som Flusi fortel at Svartesmeden køyrde han Bård inn i Lundemyrstrollet – ja, de skjøner sjølve kva eg meiner", retta han seg då han kunne merke på fjesa til dei andre at han var på gal veg og hadde forfusa seg. "Men det var det eg ville sagt – eg skal fortelje dykk ei rispe som eg veit er sann, fordi eg veit det.

Fisk frå tjern

Det var ein som heitte Bratten, og han var god venn med Svartesmeden. Desse to var dei likaste på ski i mange sokn, og dei var så svære til å gå på ski at det var ikkje nokon som fekk så mykje fisk som Bratten. Kvar gong han hengde skia i vatnet, så beit Bratten på kroken – så reint overhendig var han.

Ein gong gjekk han i fjellet. Då kom han til eit lite, rundt tjern som låg uti ei fjellmyr. Han hadde aldri høyrt at nokon hadde fått fisk der. Men ikkje før hadde han kasta uti, så fekk han ein aure. Ja, auren var sikkert nesten så stor som ei lita kviga, og så feit at han var akkurat som flesk. Slik ein rugg hadde han aldri sett før. Han spytta i guss namn og sa "tvi deg" i halsen på han, for det gjorde han jamt med den første fisken [13]. Fisken hadde ikkje før bite før han sette agn på og kasta uti. Såleis heldt han på heile kvelden, han agna og beit, og fisken drog opp det fortaste han vann – ja, de skjøner då sjølve – så han fekk eit stort knippe fullt med fisk. Så ville han heim att, men dess nærare han kom knippet, dess lettare blei stua hans."

Dette blei altfor ille, og med all hakkinga og stamminga hans tok det seg så løgleg ut at vi ikkje kunne bere oss for å le, og latteren blei ikkje mindre då Bård utbraut: "Meir ruskevêr."

Men no blei Trond på Plassen fornærma og sa at den som ville, kunne fortelje resten. Han sa ikkje eit mukk meir. At kvalpane flirde og gliste som nokre tauser, det kunne så vere. Men Bård var jo ikkje eit hår betre; han knegga verre enn ein gast.

"Ver no berre ikkje arg, bestefar, så skal eg fortelje resten", sa Ådne Utigarden, ein av dei yngste i laget, og godsnakka med han.

"Då Bratten kjente at knippet blei lettare og lettare", starta han, og heldt fram på den jamne og enkle måten som slike forteljingar gjerne blir framførde på, "tykte han at dette var underleg, for knippet var nytt, og det fanst ikkje hòl i det. Men han blei reint forbina [14] då han sette det ifrå seg og fekk sjå at det fanst ikkje att meir enn ein fisk.

Han sa ikkje noko til kona si, men andre dagen kunne han ikkje halde seg – han laut på fiske att. Og fisken beit likså friskt som dagen før. Etter kvart som han fekk dei ut av vatnet, trædde han dei på ei vidje, for han ville sjå korleis det gjekk til at han mista dei. Då han kom på heimvegen, blei aurane vekke ein etter ein, og han kunne ikkje sjå kor då blei av dei. Han skjønte alltids då at det var haugfolket som ikkje unnte han fisken. Og han skjønte nok det at dei var med og tok fisken frå han. Men harm var han for at han ikkje kunne sjå korleis dei tok fisken. Så strauk han til Stedjekyrkja med knippet, fylte det med vigd mold, og strauk så til tjernet att med det same. Då han kom fram, strødde han ein ring med kyrkjemold rundt heile tjernet, og reiste så heim att. Jonsokkvelden strauk han til fjells att. Då ville han sjå korleis det no var stelt.

Med det same han kom til tjernet, høyrde han det gret og lét så ille. Det var haugfolka. Då dei fekk sjå han, tok dei av seg hattane så dei blei synlege, og ropte og skreik: "Ille gjorde du, du stengde tjernet for oss."

"Verre gjorde de – de tok frå meg fisken eg hadde fiska", svarte Bratten.

"Tjernet er vårt, og fisken var vår så nær som den første – den spytta du i halsen på og sa kristenord til. Men vil du la det vere berre eit lite le [15] i moldringen for oss, så skal du få fiske alt du vil."

Bratten gjorde som dei bad han, og skrapa vekk molda på ein stad så dei kunne komme igjennom, nett som i grinda på ein gard. Men først laut haugfolka love at dei ikkje skulle forgjere fisken så han blei uvillig til å bite eller utidig, og at dei ikkje skulle gjere han noko anna slags meinspikk. Sidan den tida var han gode vennar med haugfolka, og fiska så mykje han ville alle sine dagar."

Det glødde berre så vidt i brannane [16] og oska. Skyene var trekte meir og meir saman frå havkanten, og då vi tok til å gjere oss ferdige til å dra av stad, skumra det sterkare mellom dei høge fjella enn vanleg på denne tida av kvelden. Men sommarkvelden var enno lys nok til at vi kunne sjå eit par båtar med stort mannskap stemne innover fjorden mot neset vi stod på. Snart kjente Bård ein del av mannskapet også. Det lét til han tok øyret likså mykje til hjelp som auget. Det fall ikkje vanskeleg, for dei som kom, var svært høgmælte. Og eit umerkeleg drag som stod inn frå havet, bar til oss nesten kvart ord som blei talt på båtane. Dei bar staselege klede og skravla og bråka så vi skjønte snart at dei var på heimreise frå eit bryllaup. Det var også kvinner i følget. Bård rekna snart opp ei remse med namna på dei som var på den første, og på dei på den andre båten. Det var han Ola i Hagen og Hans i Hammaren, han Haldor på Haugen og Per i Vallen, han Åsmund på Øyren og Knut i Viken, og mange andre. Men korleis han Fleske-Hans, Omstreifar-Ala og matpresten Lesar-Per var komne i dette følget, som elles var svært skikkeleg, iallfall etter sogningsvis, det var noko som verken Bård eller dei andre kunne forklare. Når dei var med, var det lett å spå slagsmål og brotne panner innan ferda kom heim. For det var eit ord som var på kvar manns tunge, at omstreifaren og matpresten ein gong hadde hjelpt Hans med å stele stabburskost, og det var ikkje å vente at dei andre, i den oppspilte og øla tilstanden dei var i, skulle la vere å terge dei for dette. No blei det likevel song og klang i staden for slagsmål. For til melodien av "Stussleg søndagsettermiddag var det ein gong for oss", som spelemannen strauk på fela, gav dei på den eine båten seg til å synge ei vise. Det var "Purkevisa", sa Bård, og ho inneheldt nettopp spiren til krangel. Dei song ho nok berre for å terge dei tre som var farleg glade i stabburskosten. I den stille kveldslufta lydde songen klart inn til oss:

Tre av dei beste bøndene her i bygda vår
Skulle av stad og hente purka.
Då dei kom på vegen, møtte dei no ein
som dei gjerne ville møte.
Atle Snauskalle var første mann,
Einar Tambarskjelvar han bar purka fram,
Purke-Snakupp også,
det var alle tre. Drengen kom etter med hovudet.

Trur du slike folk kan ha sitt rette vett?
Hovudet var spekt lenge.
Denne stolne purka var drepen på Fet,
ho var gjødd i to-tre veker.
Snakupp kom og la seg ned på sine kne,
fnyste, svor og banna at purka skulle til.
Purka døydde,
ho kom på bordet hans,
kjerringa slapp til å ete.

Det er ikkje vanskeleg å vere gilde bønder no,
gå omkring i gardane og skryte,
når dei kan få svineslaktet slik,
henge fleskesidene i taket inne.
Det var det som gjorde kjerringa så stolt,
ho fekk ut av purka over eit halvt pund smult.
Kva kan det monne,
når dei skal ut og gå?
Det står ikkje i åtte dagar.

På sognamål

Tre ao beste bøndo her uti vaor bygd
skulde sta å henta purkao.
Dao dei kom pao vegen, møtte dai no ain,
so dai gjedna vilde møta.
Atle Snaueskadle han var fysste mann,
Einar Tambarskjelvar han bar purkao fram,
Purke-Snakupp me;
dai va adle tre.
Draingen ette kom me hòve.

Trur du slike folk kan ha sitt rette vet?
Hòve da va laonge speke.
Denna stolna purkao drepi va pao Fet,
ho va gjødd i tvo tre veke.
Snakupp kom å la seg ne pao sine kne,
snydde, svor og bante, purkao skulle te.
Purkao ho bortfór,
ho kom pao hass bor,
kjerringi slapp te å eta.

D'e' kje vandt å vera gilde bønde no,
gao kring garadne å skrota,
naor dai kann bekoma svinaslakte so,
hengja lengjedna i roti.
Da va da so gjorde kjeringi so stolt,
ho fekk utor purkao yv' eit hallpund smolt.
Kò kan da forslao,
naor dei ska ut å gao?
Da staor inkji' aotta daga.

Vi hadde støytt frå land, og då visa var til ende, låg vi tett ved dei to båtane. Mellom mannskapet der om bord og folka mine blei det no veksla ein del av desse talemåtane som er gjengs og gjæve når bønder møtest, om godt vêr, om at det var hugsamt å bli sett, om kva for ein slags skyss dei fór i, kva eg var for ein kar, om traktementet, skålgåvene og dansen, og mest om ølet i bryllaupet: Det var heilt framifrå blei det sagt, og Bård orsaka at han ikkje hadde litt av denne gode drikken på dunken sin – no var det ikkje meir att enn ein sluttsup av det han hadde fått av Åbmund i Reina for gode ord og for gammalt kjennskaps skuld. Då kjøkemeisteren høyrde det, gjekk det eit stort smil over det blanke fjeset hans, som tydeleg nok vitna om kor gjævt bryllaupsølet hadde vore – han nikka blidt og nådig og rekte Bård eit mektig krus med skumhatt på, friskt tappa av ein "nyspretta heimferdsdunk".

Mens kruset gjekk rundt og ølet blei prisa etter forteneste og kvar snakka sitt snakk, starta Lesar-Per å breie seg ut om kor forderveleg og forfengeleg drikken og brennevinet var, i ein klynkande og sutrande preiketone og med hengehovudas vanlege vesen og fakter. Men hakkinga og stamminga, det stive blikket og den usikre måten han sat på, viste at han hadde tatt til seg vel så mykje av mosten som nokon. Til sist vende han seg like fram til Bård med formaningar og truslar om svovelpølen og helvetes eld. Han syntest nok Bård drakk for tett. Men Bård var ikkje den som blei nokon svar skuldig. Han målte han skjeppa full, som ein seier, til latter og høgt samtykke frå dei hine.

"Kanskje", sa han og rekte ølkruset tilbake med takk og ære, "kanskje eg gjorde rettast i ikkje å svare deg, Per, for det er eit gammalt ord at det er skam å snakka til presten på preikestolen. Men det var det eg ville seie deg – om Sankte Peder nokon gong skulle sette deg til å passe porten i Paradis, så skal eg stryke på seglet og løfte på hatten til deg. Men til eg får himmelbrev på det, skal seglet stå og hatten sitte. Og så var det det at brennevin, som du snakkar så mykje om, det har eg brukt for helsa sin del på fiske, og så ofte eg kunne få det når det røynde på. Men elles skal ingen kunne seie", la han til med fynd og klem, "at han Bård i Skuggen eg kommen heim frå byreise med tomme brennevinskaggar og full skolt [17]. Sidan eg har høyrt kva gåve du har, og korleis du legg ut skrifta, kan eg nok skjøne at du treng å gå til skapet og ta deg ein tår å styrke deg på – om det så var midt i preika. Elles kunne det bli for tørt og tomt i bringa både på deg og dei som skal lye på. Men det du sa om ølet, held eg ikkje med deg i – og det held dei ikkje med deg i, dei rette fråhaldskarane heller. Du verken er eller blir så pass du som dei. Dei ha sagt eit ord som er verdt meir enn sju av preikene dine. Ja, det ordet er som eg skulle ha sagt det sjølv. Veit du kva det er? Nei det veit du ikkje! Derfor får du sjå betre etter når du vil stikke nasen i fråhaldet. Har du ikkje sett den store plakaten til desse fråhaldsfolka?" heldt han fram, halvt i spøk og halvt vanvørdande mens han tok ølkruset som hadde gått båten rundt og no blei rekt han på nytt. Igjen drakk han likså hjarteleg til ølets pris som han talte. "Plakaten er nesten så stor som eit færingsegl [18]. Han er grei nok å lese og skjøne, skal eg tru. Ein treng verken vere lesekunnig eller bibelsprengt til det, for bokstavane er nesten så lange og greie som ribbeina til ein svolten gris. Har du ikkje sett han?"

"Dei seier så", held han ved og gav seg til å lese opp "Plakaten", først i ein djup, høgtidsam tone, langsamt og på skriftspråket, men snart gjekk han over til si eiga, meir livfulle framstilling att: "Forfedrane våre var store – og sterke – og kjekke – og dei tvinga under seg halve verda. Ffor dei rusa seg ikkje på vin eller brennevin eller på nokon drikk laga med brennevin – Men kva drakk dei, meiner du? – Dei drakk øl, står det. Heimebrygga sogneøl drakk dei, far – det var det som gav dei merg i beina, seier plakaten. Og dei som har laga han, desse fråhaldskarane, det er mine folk. – Ølet er det – det er det som styrker. Drikk øl, så skal du kjenne kor sterk du blir i ryggen og kor rak du blir. Då treng du ikkje henge med hovudet og vrenge auga når du skal sjå på ein dugande kar. – Trur du eg hadde vore kar til å ta ei sildetønne på nakken like så lett som han Ola slenger ein skarve mjølpose på ryggen eller du og han Hans renner av stad med ei fleskeside, om eg ikkje hadde drukke øl? Ølet – det er basen!"

Den rungande latteren som overdøyvde knurringa frå dei som blei ramma, fortalde at Bård hadde treft spikaren på hovudet;. Latteren klargjorde talentet hans som folketalar, og avverja i tillegg det utbrotet av vreide som ein kunne vente seg av dei sure minene og hatske augekasta frå dei hardt fornærma. Kvinnene skunda seg å gi tankar og stemningar ei anna retning. Dei sette i med ei vise som spelemannen også tok opp på hardingfela med éin gong. Den snodige teksten og den kvikke melodien fekk snart også nokre av mennene til å synge med, og under song og klang skaut båtane igjen for raske åretak bort over den mørke fjordspegelen:

SVARTERABBEN

Bård og dei andre folka mine brumma også med i førstninga, men dei lét ikkje til å kunne teksten, og tagde derfor snart stilt. I bryllaupsbåtane var det større mannskapet ved årene også, så vi sakka snart etter. Om litt høyrde vi berre melodien klinge over til oss.

I den skumringa som no hadde breitt seg, steig fjella jotunhøge opp over hovuda våre. Somme av dei tapte seg i skyene og syntest ved det å bli enda høgare. Fjorden låg i eit halvmørke som blei djupare ved dei tette skylaga og skuggane frå dei ærgjerrige fjella. Svarte og trugande syntest dei å stige nærare saman for å trampe ned den som drista seg til å ferdast innunder dei. Men der oppe i eit skar såg vi gjennom ein flenge i skyene som låg lågare at høgt over dei andre heva det seg enda høgare fjell. Mørkt blånande svevde det over dei tunge uvêrssvangre skylaga, og den snøkledde toppen var hylla i matt glans frå natthimmelen som skinande kvelva seg over han.

Ut frå dei djupe kløftene og dalane, som lik svarte skuggar kasta seg inn mellom fjellradene, fall ein gufs som med eitt rifla fjordflata som når menneskepust dogga og formørka blankt stål. I denne augeblinken var det inga anna forstyrring i den nattlege freden enn desse åndedraga i naturen. Vi syntest også vi merka åndedraga i den sterke susen frå elver og bekkar, og i den krydra dufta som blei boren ut over fjorden frå tre og urter, og kveika og styrkte oss etter det lumre vêret. Men freden var ikkje å stole på. Desse brå vindkasta var dei næraste føreboda om uvêret. Her i fjordane er eit torever svært sjeldan, men no glimta lynet med eitt over fjell og brear. Eventyrlege hærskarar av skyer kom fram i den flyktige glansen av lynslangane, for så – i det djupe mørket etterpå – å stå enda meir eventyrlege for innbillinga. Lyn følgde på lyn, skrall på skrall, som rullande og dundrande blei gjentatte av dvergmålet [19]. Det lydde som om den gamle toreguden var ute og aka i spissen for oskoreia.

Uvêret nærma seg med utruleg fart. Folka mine, som no først lét til å fatte kva for slags vêr det var, halte i av alle livsens krefter for å nå den einaste landingsstaden som fanst på lang lei under dei stupbratte fjellveggane.

"Det blir skadevêr", sa Bård då båten var halt på land og den første ofselege vindstøyten heiv seg ned. "Vinden kjem som han skulle vore sleppt ut av ein skinnpose. Gu hjelpe dei som er på fjorden i natt!"

Det varte ikkje lenge, så styrta stormen ned frå breane. Kvinande og brusande som eit fossefall piska han fjorden så han stod i eit rykande skum. Det peip og ulte ut frå kløftene som om alle troll var sleppte laus og ville by over kvarandre i hyl og huiing. Og gjennom all larmen var det som vi ein augeblink høyrde menneskestemmer, men ville og opprørte, nesten som naturens eigne ulydar. Bård trudde han ved lynblinken hadde sett den eine av dei to båtane med kjølen i vêret langt ute, og tett ved mennene i den andre mot kvarandre i slagsmål. Eg såg ikkje anna enn glimt og mørke, men så mykje er sikkert: vi høyrde eit kvin eller eit skrik, eit håplaust jamrande skrik, ute frå fjorden. Dei andre kviskra om draug og nøkk, men Bård baud dei gjere båten klar og kaste alt ut av han, for så snart som vêret gav seg det minste, skulle dei på fjorden, "og då", sa han, "då spørst det om vi har merg i beina og rette hjartelaget." Så rekte han dei øldunken og sa: "De skal sjå det kjem til å røyne på. Ta dykk derfor først ein tår attpå av brygget hans Åbmund i Reina."

[20]

Ord

1. botnskrape: reiskap til å fange og samle (skjell)dyr og andre dyr i fjorddjupet.
2. lauvkvelv: Kvelv av lauv, lauvtak.
3. klunger: viltveksande tornebusk i rosefamilien; nypetorn.
4. vette: i folketru: overnaturleg skapnad eller ånd som held til nær menneska eller ute i naturen.
5. gripande: Heider og lovord om mektig, gripande natur og fantastiske landskap i Noreg: Norske fjordar er kåra til verdas mest ettertrakta reisemål to gongar. [◦Med video]. Og to svært vakre fjordarmar – ein av dei er ein arm-arm av Sognefjorden – er komne med på Unesco si verdsarvliste. [Wikipedia, s.v. "Nærøyfjorden"]
6. bas: den (det) fremste, beste eller likaste (m.m.).
7. sognemål: Det finst meir enn eitt sognemål: (a) Indre sognemål er klassifisert som sørvestlandsk (a-mål) og er utbreidd i Indre Sogn; (b) Nordvestlandsk eller nordleg e-mål blir talt i Ytre Sogn, og Fjordane. Nordleg e-mål har også desse underavdelingane: (1) Ytre sognemål (frå Gulen til Høyanger); (2) Sunnfjordsmål i Sunnfjord; (3) Nordfjordmål i Nordfjord og Jostedal i Indre Sogn. [Meir]
8. juleskrei: i folketrua: følge av vette (haugfolk, gjenferd) som rir ikring i nettene føre og i jula og gjer skade; også: julerei. [Meir hos Hodne 1995:38-41]
9. nøkke: rykke med raskt drag, nykke. Bydeforma "nøkk" blir som eit namn på eit vette (eller vasstroll) som etter folketrua held til i elvar og sjøar.
10. markstein: grensestein, grensestein i marka mellom ulike eigedommar, merkestein. Dei som flytta slike steinar utan lov, blei fordømte deildegastar, heiter det.
11. oskorei: i segner: følge av vonde vette som rir gjennom lufta, særleg ved juletider. Jf. notane i botnen av denne sida.
12. Bjedla eller Bjelde: Sjå bilde i NRK Fylkesleksikon, Sogn og Fjordane: "Svartesmeden på Bjedla", 2009.
13. den første fisken: i folketrua skulle fiskelykka bergast om ein spytta på fisken og sa slikt som: "Tvi vøre deg [osv.]!" Det var mykje vanleg å spytte eller blåse første fisken i kjeften, spise hjertet, drikke blodet, smøre hendene med det og anna ein fann tenleg. [jf. Hodne 1997:65-67]
14. forbina: forundra, opp i under, overgitt.
15. le: grind, opning og anna.
16. brann (her): trestykke som brenn.
17. skolt: skalle, hjerneskalla, panne.
18. færingsegl: segl som høver ein færing, som er ein robåt med spiss stamn og forma for to par årer.
19. dvergmål: ekko, som er lyd som blir kasta tilbake; atterljom, gjenlyd.